NAGING hobby na yata namin ng partner kong si Jay ang maglakad sa dalampasigan ng San Jose de Buenavista Esplanade. Libreng pasyalan sa tabing-dagat na safe at kaunti ang mga tao. Nag-e-enjoy din akong mamulot ng mga puti at berdeng bato, at ilang kabibe.

Napagkasunduan namin ni Jay na three times a week ay magmo-morning walk kami roon. Puwedeng Tuesday, Thursday, at Saturday para makita namin ang pagdating ng eroplano. Ang runway ng Evelio B. Javier Airport na nasa Barangay Funda Dalipe ay parallel sa Esplanade. Kitang-kita ang Esplanade kapag naglalanding ang eroplano lalo na kung ang approach nito ay mula sa norte. Sa ngayon three times a week pa lamang ang biyahe ng eroplano dito sa amin mula at pabalik ng Manila.

Maganda rin sa kalusugan ko ang pagwo-walking. Pagdating ko kanina dito sa bahay gintsek ko sa aking i-phone kung nakailang steps ako: 8,767. Not bad! Ideally dapat maka-10K steps a day tayo. Pero may mga pag-aaral na nagsasabing healthy na rin ang 5K steps.

Dahil siguro naka-sabbatical leave ako, walang stress dulot ng teaching at admin work, at garden galore ako rito sa Antique at palagi kaming naglalakad ni Jay, kontrolado na ang diabetes ko at laging happy ang doktor ko sa aking blood pressure. Noong Diyembre bukod sa blood sugar ko ay tumaas din ang aking uric acid. Kain kasi kami nang kain ng tuna, baboy, at hot dog nang nandito sina Mimi. Nahidlaw kasi si Mimi sa mga pagkaing ito. Palagi rin kaming nagko-Coke at bumabaha ang red wine.

Sabi ko sa doktor ko, bigyan niya ako ng isang buwan at magda-diet at mag-e-exercise ako. Niresetahan niya rin ako ng gamot na pampababa ng uric acid for one month. Pagdating ng Enero normal na uli ang uric acid ko. Ang blood sugar ko ay bumaba rin pero nasa diabetic level pa rin. Ang maganda lang, ipinatigil ni Doc ang gamot para sa uric acid at binawasan niya ng isang tableta ang maintenance meds ko para sa diabetes. Sabi pa niya, “Your diabetes is not that bad.”

Kayâ lalo akong na-inspire na mag-walking sa Esplanade three times a week. More than happy naman si Jay na sinasamahan ako dahil alam kong nagwo-worry din siya sa diabetes ko. Saka kailangan din niya mag-exercise. Mag-iisang taon na siyang nakatira dito sa Antique at lumalaki na rin ang tiyan niya!

Normally, mga isang oras kaming naglalakad sa dalampasigan at mga isang oras ding naglalakad sa Esplanade. Kanina maraming nakabilad na mga dinadaing na abansi o flying fish at maraming bahagi ang Esplanade ay malangsa. Organic naman ang amoy na ito sa environment ng dagat at visual treat naman ang mga biniyak na isdang binibilad sa araw na nakalagay sa parang papag ng mga biniyak na kawayan. May nadaanan kaming dalawang matandang babae na binabasa ng dagat ang mga isda gamit ang springkler na pandilig ng halaman. Ngumiti sila sa amin.

Sa mga kubo roon may nagbebenta ng mga daing. Tag-PhP180 ang kilo. Yung isang nagtitinda may dekorasyon pang bulaklak ng gumamela. “Bakal kamo, Sir,” sabi ng tindera. Naku, sabi namin, allergic kami sa daing. Totoong allergic si Jay sa daing at seafood. Ako naman, hindi ko masabi sa ale na Sirena ako at hindi puwedeng kumain ng mass murdered na isda!

Nang masyado nang mainit ang sikat ng araw dahil pasado alas-nuwebe na, nagkasundo kami ni Jay na sasakay na kami sa unang traysikel na dadaan papuntang palengke sa Trade Town Funda Dalipe para mag-brunch sa karinderya doon. Madalang mapadaan ang mga trysikel doon kayâ nagpatuloy muna kami sa pagwo-walking. Hanggang sa may dumaan ngang traysikel at sumakay na kami.

Ilang beses na rin na kapag inaabutan kami ng pananghalian sa banwa o town proper, sa karinderya sa palengke kami kumakain. Masarap naman kasi at mura pa. Doon talaga ang diretso namin pagkatapos mag-walking sa Esplanade. Although kanina, biglang nag-crave si Jay ng bindonggadas ng Don Don Snack Bar, na pagmamay-ari ng kababata at family friend naming si Don Don. Nanay talaga niya ang may-ari nitong restawran sa Funda Dalipe na minana niya kasama ang secret recipe ng bindonggadas ng kanilang pamilya. Kapag namamalengke noon si Tita Nening, madalas na may dala itong bindonggadas pag-uwi para sa pananghalian namin. Kaso sarado pala ang Don Don Snack Bar kapag Sunday. Kayâ sa palengke na rin talaga kami kumain.

Bago umuwi, bumili muna kami ng tinapay—ang paborito kong hugis bituin na matigas na tinapay na binababad ko sa kape bago kainin. Bumili rin kami ng saging. Arikundal at saba. Maglalaga kami ng hinog na saba para sa hapunan namin mamaya. Sa bungad ng palengke bibili sana si Jay ng pagkain para sa mga isda sa fishpond namin. Pero wala doon ang nagtitinda. Baka nagpapahinga rin kung Linggo o baka doon nagtitinda sa palengke ng Hamtic dahil market day doon ngayon. Ang nandoon lang ang nagtitinda ng mga goldfish at mga tanim na bulaklak. Bumili ako ng dalawang púno ng puting daisy.

Doon na kami sa harap ng palengke nag-abang ng traysikel na maghahatid sa amin diretso dito sa Maybato. Sabi ni Jay kapag siya lang mag-isa, PhP100 ang binabayad niya. Pero dahil galante ako, PhP150 ang binibigay ko at tuwang-tuwa ang drayber.

Ganito ang simpleng buhay ko rito sa Antique. Marami na ang nagsabi na, “The best things in life are for free.” Isa na nga rito ang San Jose de Buenavista Esplanade. Pati ang mga puti at green na bato, at mga puting kabibe, ay for free din. Upang hindi ako ma-engkanto at ma-guilty masyado, nagpa-promise na lamang ako sa mga Diwata ng Dagat na magsusulat ako ng tula tungkol sa dagat bilang bayad sa hinihingi kong mga bato at kabibe.

[Pebrero 25, 2024 Linggo / Maybato]

📷 Panay Viaje (July Farol)

(Opening Remarks para sa SINAG@DLSU, Hulyo 14, 2023, De La Salle University)

Ang pagmamahal ay pagmamahal sa alin mang wika. Ito ang naiisip ko habang nagpapahid ako ng luha at binabasa ko ang librong Anim na Sabado ng Beyblade ni Ferdinand Pasigan Jarin at ang salin nitong Six Saturdays of Beyblade and Other Essays, lalo na ang title essay mismo. Gaya nga ng sinasabi isang linya sa pelikula ng paborito kong si Sharon Cuneta, “Kayâ tayo nasasaktan kasi nagmamahal tayo.” Wala nang mas bubusilak pa sa pagmamahalan sa pagitan ng mga magulang at anak, kung kayâ labis ang pagluluksa kapag mamamatayan ng magulang at lalo na kapag mamatayan ng anak. Sa sanaysay ni Ferdie, hubo’t hubad ang kaluluwa niyang ikinuwento sa isang tapat na lengguwahe ang pagkakasakit ng apat na taong gulang niyang anak, kung paano niya ito inalagaan at ipinaglaban bilang ama, hanggang sa tuluyan ginupo ng kanser ang munting katawan nito at pumanaw sa kaniyang mga bisig. Hindi pa yata ako nakakakita ng beyblade at hindi pa ako nakahawak nito, subalit matapos kong basahin ang sanaysay na ito, parang kilalang-kilala ko na ang beyblade at pati mismo si Ferdie na unang kong naging kaibigan sa Facebook lamang. Kunsabagay, maaari ngang magkadyowa online, kaibigan pa kaya? Katutuyo pa lamang ng mga luha ko, binasa ko naman ang salin nito sa Ingles ni John Toledo at muli akong napaluha. 

Pero dahil guro din ako ng malikhaing pagsulat at isang kritiko, nagpapahid man ng luha at napapasinga ng sipon sa tisyu ay umaandar pa rin ang utak ko at namamangha sa kapangyarihan ng pagsasalin. Naisip ko na ang kuwento ng pagmamahal kung maayos na naisalaysay at maayos na naisalin, tatagos ito sa puso at kaluluwa ng mambabasa kahit walang accesses sa orihinal. At naisip ko rin, hindi naman bago ang regalong ito ng pagsasalin. Kayâ nga naging paborito kong mga manunulat sina Franz Kafka at Thomas Mann kahit hindi naman ako nakakabasa ng Aleman dahil binasa ko ang mga akda nila sa Ingles. Gayundin ang mga akda ni Pramoedya Ananta Toer na nababasa ko rin lang sa salin sa Ingles at na-in love pa nga ako kay Minke, ang peryodistang bida sa Buru Quartet to Toer. Kaya nga paborito ko ring makata si Wislawa Szymborska kahit na hindi ko siya nababasa sa Polish kasi may salin naman sa Ingles. Ang pagkakaiba lang siguro nitong mga libro nina Ferdie at John Leihmar ay parehong accessible sa akin ang source language at ang target language nito. Doble iyak ako at ibig sabihin ay doble kasiyahang estetiko rin para sa akin bilang mambabasa.

Kayâ saludo ako kay John Leihmar sa gawaing pagsasaling ito. Sana ang mga magagaling nating manunulat sa Ingles sa bansa ay magsalin din. Kayâ nga masuwerte rin ako dahil nandiyan ang kaibigan kong si Alice Sun-Cua na nagsasalin sa aking mga akda mula Kinaray-a tungong Ingles at Kastila. Ang biro ko nga kay Alice, balang araw baka manalo ako ng Nobel Prize dahil sa kaniya! Saludo din ako sa Penguin Southeast Asia sa paglathala nitong Six Saturdays of Beyblade and Other Essays. Nagbibiro man ako tungkol doon sa future Nobel Prize ko, pero seryoso ako na ang magiging dahilan talaga ng pagkakaroon natin ng unang Filipinong Nobel Prize Winner for Literature ay ang mga proyektong pagsasalin tulad nito at ang paglalathala rito ng mga international publishing house tulad ng Penguin. Noong nakaraang linggo, may FB post si Ferdie na available na sa Sweden ang libro niyang ito sa Penguin. Na-excite ako, dahil bukod sa kung minsan feeling ko Swedish princess talaga ako na kinidnap lang mula sa ospital doon at dinala sa Antique, naisip ko—hayan! Lumalapit na sa Stockholm! Kunsabagay, literate naman talaga ang bansang Sweden. Ang mga librong Kinaray-a ko nga na walang salin ay nasa Stockholm City Library at hindi ko alam kung paano nakarating ang mga iyon doon dahil hindi naman ako nagbitbit ng mga libro ko sa Kinaray-a nang pumunta ako roon.

Bilang direktor ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center (BNSCWC), pinasasalamatan ko kayo sa pagdalo ninyo ngayong araw sa SINAG@DLSU dito sa De La Salle University. Lalo na sa mga kaibigan natin na hindi taga-La Salle. Alam namin na pagmamahal lang ang tanging dahilan para dayuhin ninyo kami rito sa Taft Avenue na kahit hindi umuulan at bumabaha ay mahirap talagang puntahan. Mahirap talagang mahalin ang Taft Avenue at ang bansang Filipinas sa kabuoan! Isang maalab na pag-abiabi sa inyong lahat! (Special shout out sa mga estudyante ko sa Art Appreciation na nandirito ngayon para sa extra work for extra credit nila basta magsubmit sila ng reaction paper na may kasamang selfie nila na nandito sila ngayon.)

Binabati ko si Prof. Victor Torres sa kaniyang book signing kaninang umaga para sa pinakabago niyang libro—ang Linya at Galaw (Mga Dula sa Filipino at Ingles). Si Vic ay Associate for Drama and History ng BNSCWC.

Pinasalamatan ko rin ang mga kapuwa kong University of Santo Tomas Publishing House poets na magbabasa mamaya ng aming mga tula mula sa mga libro naming inilathala ng USTPH: Paul Alcoseba Castillo, Arvin Abejo Mangohig, Babeth Lolarga, Raphael Atienza Coronel na MFA in Creative Writing graduate naming dito sa La Salle, King Lianza na MA Environmental Studies graduarte ng DLSU, ang kasing ganda kong si Mookie Katigbak-Lacuesta na dating Associate for Poetry ng BNSCWC, Adrian Crisostomo na Associate for Drama ngayon ng BNSCWC, at ni DLSU University Fellow Dinah Roma na dating BNSCWC Director.

Higit sa lahat salamat sa bumubuo ng University of Santo Tomas Publishing House—kina Director Ailil Alvarez at Deputy Director Ned Parfan—sa pagpili ng De La Salle University na maging isa sa mga venue ng kanilang bonggang SINAG Festival. Ang SINAG Festival ay serye ng book events upang F2F na mailunsad ang mga libro nilang inilathala noong panahon ng pandemya. Selebrasyon din ito ng 430 na taong paglalatlaha ng USTPH. Una itong naglathala ng mga libro noong 1593 bilang La Imprenta de Los Dominicanos de Manila.

Again, welcome to De La Salle University at let us enjoy the book launching and the poetry reading this rainy but blessed Friday afternoon. Magmahal po tayo sa alinmang wikang nanaisin natin dahil love in any language is love.

Duro gid nga salamat!

May lambing na ligamgam na dulot sa damdamin ang mga puting gusali na may mga asul na pinto at bintana sa gitna ng lunti ng mga punongkahoy at halaman kahit na maya’t maya ay umuulan—may malakas, may mahina—dahil may bagyo pa sa katimugang bahagi ng bansa. Kay busilak na tanawin at nabibigyan nito ng masuyong kapayapaan ang aking katawan at isipan.

Alam kong nasa Tagaytay ako ngunit kapag tinititigan ko ang matatayog na punong pino naiisip kong para akong nasa Baguio. Ang gusali ng aming botique hotel, ang condotel sa tabi nito, at ang mga restawran sa kabilang kalsada ay Griyego-Mediteranyo ang disenyo at napapatanong ako sa sarili ko, nasa Santorini na ba ako?

La Bella Tagaytay ang pangalan ng aming tinuluyan at tunay ngang maganda ito. May mga halaman sa loob ng lobby at napapalibutan din ito ng hardin. Puno rin ng mga katutubong likhang-sining tulad ng bul-ol ang receiving area. Sabi ko nga sa front desk, parang Pinto Museum ang lugar nila.

May maliit ding swimming pool doon. May bahaging itong parang akwaryum na maaari kang piktyuran mula sa labas. Ang problema, kahit may limang tao lang ang nagsi-swimming doon, parang masikip na ang pool.

Umuulan nang dumating kami sa Tagaytay. Dumiretso kami sa Balay Daku para mananghalian. Dahil kalagitnaan ng linggo akala namin konti ang tao. Punô ang malaking restawran. Pumila kami online at hinintay sa sasakyan na tawahin kami. Siguro dahil tatlo lang kami, agad nahanapan kami ng bakanteng mesa.

Tuwang-tuwa ako dahil may vegetarian karekare. Ang sarap. Ang karekare ang isa sa mga paborito kong ulam. Kumain pa rin ako ng bagoong na hindi vegetarian. Bawas ganda ito sa akin dahil kumain ako ng mga pinatay na hipon. Maghahanap na talaga ako ng mushroom bagoong.

Sa Bag of Beans naman kami naghapunan. Ito kasi ang paborito kong restawran sa Tagaytay. Lalo na ang main branch nila na nasa Nasugbu Highway. Gustong-gusto ko kasi ang old Manila na ambiance nito. Ang masaklap, walang halos makain na ulam ang isang vegetarian doon. Nag-order na lamang ako ng kape barako at apple pie. Natuwa naman ako dahil masarap talaga ang kape at dessert nila sa Bag of Beans.

Bago kami bumalik sa La Bella dumaan muna kami sa Sky Ranch. Dahil nga umuulan, hindi ganoon ka rami ang tao. May food bazaar at rides doon. Nagpa-picture muna kami sa harap ng malaking ferris wheel. Saka sumakay kami ni R, ang bff ko sa La Salle na tinatawag kong Ateng, sa carousel. Natatawa kami sa aming sarili dahil kung kelan kami nasa edad 50 na saka lang kami nakasakay sa merry-go-round.

Nang matulog ako nang gabing iyon sa kuwarto ko sa La Bella, binuksan ko ang bintana. Ayaw ko kasing gumamit ng aircon. Malamig ang simoy ng sariwang hangin na pumupasok sa kuwarto at mahimbing na mahimbing ang tulog ko.

Naisip ko, dapat magkaroon ako ng ganitong lugar sa Antique. Sa Iguhag man o sa Aninglan. O sa Maybato. Pag-uwi ko sa Agosto, magtatanim na talaga ako ng mga pine tree!

Kinaumagahan paggising ko, pinanood ko ang pagliwanag sa labas at ang pagsayaw ng manipis na puting kortina. Maalwan pa rin ang pagsikat ng araw kahit umaambon na lalong nagpatingkad sa pagkaluntian ng mga dahon ng pino sa labas at sa maliit puting gusali na parang nasa Santorini sa kabilang kalsada. Ito ang restawran kung saan kami kumain ng agahan.

Bago kami umuwi sa Manila dumaan muna kami sa Sonia’s Garden na nasa bahaging Alfonso, Cavite na subalit hindi naman masyadong malayo mula sa Tagaytay. Sikat ang Sonia’s Garden sa kanilang vegetable salad na may mga bulaklak at kakainin mo ito sa isang restawran na napapalibutan ng hardin. Matagal ko nang gustong pumunta rito at natupad nga ito.

Ang kaso umuulan kayâ hindi ko na nakita ang kanilang hardin. Medyo hindi ko rin inaasahan na malaki pala ang kanilang restawran na ang disenyo parang malaking tent. Ang iniimadyin ko kasi, restawran na yari sa kawayan at nipa na nasa gitna ng hardin ng nga gulay at bulaklak.

Gayunpaman gaya ng inaasahan ko, masarap ang malusog nilang pagkain dahil plant based ito. Perpekto para sa isang katulad kong tatlong linggo palang naging vegetarian. Kasama sa buffet lunch nila ang mga sumusunod na pagkain na paisaisa nilang sini-serve na parang lauriat style: yummy na pumpkin soup na kasamang French bread na may iba’t ibang puwede ipahid tulad ng pesto, cheese, pate, at tatlong iba pa; green salad with flowers; spaghetti pasta na may dalawang uri ng sauce—sun dried tomato sauce na gusto ko at carbonara; baked chicken na hindi ko kinain; at ang panghimagas ay turon at manipis na hiwa ng chocolate cake. Para sa inumin, dalandan juice at tubig. Nagbigay din ng lemongrass tea sa katapusan. Dahil nga buffet, maaaring humingi ng dagdag sa lahat ng pagkain. Sa pumpkin soup lang ako nagpadagdag. Unang servings pa lang nila busog na busog na kami ng mga kasama ko.

May mga organic na gulay, mga nakaboteng produkto, at mga halaman na mabibili sa labas ng restawran. Bumili ako ng sitaw at okra. Bumili rin ako calamansi juice concentrate na zero sugar daw at vinaigrette na strawberry at passion fruit. May isang halamang may pink na bulaklak sana akong gustong bilhin subalit hindi ko naman ito madadala pauwi ng Antique.

Makulimlim at maulan pa rin ang Tagaytay habang nilalakbay namin ang kalsada papuntang CALAX. Pero pagdating namin sa SLEX hindi na umuulan. Mukhang microclimate lang talaga sa Tagaytay ang pag-ulan.

Maganda ang Tagaytay para sa isang quick vacation kung taga-Manila ka. Hindi ganoon ka layo. Maraming mga maganda at masarap na restawran doon, at tamang-tama ang lamig ng klima.

[Hunyo 8, 2023 / Manila]

Nag-aaral na ako ng MFA in Creative Writing sa De La Salle University nang seryoso akong magsimulamagsulat ng maikling kuwento. May dalawang subject din kasi kaming Fiction Writing Techniques at Fiction Writing Workshop na kahit pumasok ka sa programa bilang makata, kailangan mo pa ring sumulat ng katha, dula, at sanaysay. Nang mga panahong ding iyon nadiskubre ko ang mga libro ni Cristina Pantoja Hidalgo. Una muna ang kaniyang mga sanaysay ng paglalakbay at agad akong nahalina sa elegante niyang prosa.

Nadiskubre ko ang Tales for a Rainy Night (DLSU Press, 1993) nang maging proofreader ako sa De La Salle University Press (Ang pinakauna kong trabaho). Agad akong nahalina sa kinathang mundo sa mga kuwentong sa librong ito na naisip ko, ganito dapat ang maikling kuwento—dinadala ako bilang mambabasa sa isang matingkad at magical na daigdig. Nang sinabi ko ito sa kaklase at kaibigan kong si Roel Hoang Manipon, sinabi niya sa akin ang tungkol sa Where Only the Moon Rages (Anvil, 1994).

Ang mga kuwentong “The Most Beautiful Woman in the Island” at “The Ghost of La Casa Grande” ang pinakapaborito kong kuwento ni Ma’am Jing na hindi ako nagsasawang paulit-ulit na basahin. Ang “The Ghost” ang nire-require kong basahin ng mga estudyante ko kapag nagtuturo ako ng Philippine Literature. Una kong nabasa sa Philippine Graphic ang akdang ito na ang unang pamagat ay “Esperanza” dahil ito ang pangalan ng pangunahing bidang babae sa kuwento.

Kayâ labis ang aking tuwa nang makita ko ang librong Mga Kuwentong Bayan para sa Gabing Maulan (University of Santo Tomas Publishing House, 2023) na salin ni Chuckberry J. Pascual ng Tales for a Rainy Night. Kuhang-kuha sa saling Filipino ang pagka-elegante ng wika ng orihinal sa Ingles.

Mahalaga ang pagsasalin sa panitikang Filipino dahil may 135 na mga katutubo at rehiyonal na wika sa ating bansa at naririyan din ang mga banyagang wika tulad ng Ingles, Kastila, at Mandarin na ginagamit ng maraming manunulat na Filipino.

Bagamat sa unang tingin ay mas praktikal ang pagsalin ng isang akda mula sa rehiyonal o katutubong wika patungong Ingles, mahalaga ring maisalin ang mga akda natin sa Ingles patungong Filipino at iba pang wika sa Filipinas dahil maraming Filipino na ang hirap magbasa at mag-intindi ng Ingles. Mas marami ang nakakaunawa sa target language ni Chuck na Filipino.

Magaan ang Filipino ni Chuck. Filipino na talaga ito at hindi Tagalog dahil ginagamit niya ang Bisayang salita na “bana” para sa husband. Masakit kasi sa tenga, at magastos rin sa letra, ang “asawang lalaki.”

Ang dalawa pang dahilan kung bakit kailangan nating isalin sa Filipino at iba pang katutubo o rehiyonal na wika ang mga akdang pamapanitikan (at maging mula pa sa ibang mga disiplina) natin sa Ingles ay para, una, makapag-ambag ito sa intelektuwalisasyon ng ating mga wika sa pamamagitan ng pagpapayaman sa bokabularyo at nilalaman ng mga ito. At pangalawa, maiuwi natin sa pungsod ng wikang sarili ang sensibilidad ng mga Filipinong manunulat na nagsusulat sa banyagang wika.

Mayroon lang akong isang ayaw sa librong ito ng salin ng Tales for a Rainy Night. Wala ang mga likhang-sining ni Manuel Baldemor! Mga black and white drowing na mistulang rubber cut ang estilo. Sa original na libro kasi, napakalaki ng ambag nito sa pagiging misteryoso at magical ng mga mundong likha ng mga kuwento.

Kapansin-pansin din ang isang pagkakamali sa salin sa huling talata ng “Ang Pinakamagandang Babae sa Isla” partikular sa pangungusap na, “Pagkuwa’y kinuha niya ang kanyang jacket at gitara, at sinamahan si Eric patungo sa bundok, kung saan naghihintay ang Tania….(28)” Ang Tania ay ang barko ng bidang si Alejandro at sa may piyer sa dagat ito naghihintay at hindi sa bundok. Heto ang original na nasa Tales for a Rainy Night: “Then he picked up his jacket and his guitar, and led Eric down the mountain, to where the Tania waited…. (19)” Naisip ko rin, mas magical nga siguro kung ang Tania ay nasa bundok talaga at sa ulap ito naglalayag!

Nang huli akong bumisita kay Ma’am Jing sa University of Santo Tomas Center for Creative Writing and Literary Studies bago magpandemya, kinuwento nila sa akin ni Ralph Semino Galan (isa ring palangga na higala) na isinasalin daw ni Chuck sa Filipino ang Tales for a Rainy Night. Binanggit ko kasi sa kanila na ito talaga ang paborito ko na libro ng mga maikling kuwento sa Ingles. Nakasabit kasi sa opisina ni Ma’am Jing ang ilang black and white drowings ni Baldemor na naging dibuho ng mga kuwento sa libro.

Nag-volunteer ako kay Ma’am Jing na isasalin ko rin ito sa Hiligaynon. Hiligaynon ang naisip ko noon kasi nababagay ito sa eleganteng wika ng Tales for a Rainy Night. Pero habang binabasa ko ang salin ni Chuck, naisip ko, sa Kinaray-a ko na ito isasalin.

Kailangan ko nang umpisahan ang pagsasaling ito—

Pebrero kato kag tag-irinit rën gid sa siyudad. Pero sa bahël nga balay, nga naharunan kang mga kahoy kang mga prutas kag napalibutan kang taramnanan kang paray, baskëg man gihapon ang hëyëp kang mabugnaw nga hangin halin sa Sierra Madre. Amihan. Mahinay nga ginsambit ni Soledad ang dyang tinaga, ginasipalan sa anang dila ang mga letra, ginasimhutan ang andang kahamot…

[Mayo 19, 2023 / Manila]

Ang big winner talaga sa The 40th National Book Awards ay walang iba kundi si Maria Karina A. Bolasco, makata at ekstraordinaryong pabliser na naglunsad sa pagiging awtor ng maraming malalaking pangalan ngayon sa malikhaing pagsulat sa Filipinas.

Ipinagkalooban si Karina ng Lifetime Achievement Award ng Manila Critics Circle at National Book Development Board. Sorpresang award ito at bago pa man mag-umpisa ang programa sa The Metropolitan Theater, habang tumitingin ako sa mga tindang libro sa ikalawang palapag, may bumulong na sa akin na bibigyan si Karina ng award. Sa tingin ko napapanahon ito lalo na’t magreretiro na siya bilang direktor ng Ateneo de Manila University Press.

Nasa kolehiyo ako noong 1990s nang magsimula akong mangarap maging isang manunulat kayâ kasabay ng pagdalo ko sa mga lektura at palihan sa malikhaing pagsulat ni Leoncio P. Deriada sa Iloilo, namimili na rin ako ng pangilan-ngilang libro kahit na limitado ang allowance. Karamihan sa mga librong binili ko ay bahagi ng Contemporary Philippine Poetry na inilathala ng Anvil Publishing na si Karina ang direktor.

Kayâ ang mga naging modelo ko sa pagsulat ng tula ay ang mga libro sa seryeng ito ng Anvil: Palipalitong Posporo ni Benilda Santos; Skin, Voices, Faces ni Danton Remoto (1991); ang baligtarang libro na Mga Tula sa Pagsulong ni Romulo P. Baquiran, Jr. at Beneath an Angry Star ni Jim Pascual Agustin (1992); at Cartography: A Collection of Poetry on Baguio (1992) ni Luisa A. Igloria na iba pa ang pangalan noon.

Ang Palipalitong Posporo ni Ma’am Beni talaga ang naging modelo ko sa pagtula pero ang pinakapaborito ko sa lahat ng binili kong libro noon ay ang Cartography ni Luisa. Naalala ko may sinulat akong tula noon na ang pamagat ay “Tagpi-tagping Tela” dahil ginagaya ko ang alliteration (na hindi ko pa alam noon na alliteration pala ang tawag dito) sa pamagat ng libro ni Ma’am Beni. Dahil sa libro no Luisa, hindi pa man ako naka-akyat ng Baguio ay nainlab na ako sa lugar na ito. Nakikita ko lamang ang Baguio noon sa mga pelikula lamang ni Sharon Cuneta.

Ang unang nagbigay naman sa akin ng tapang na sulatin ang mga bading kong tula, kuwento, at sanaysay ay ang mga libro ng tula at sanaysay ni Danton na pawang inilathala rin ng Anvil.

Ilang beses ko na ring nasabi at nasulat na ang nagbago talaga ng buhay ko bilang manunulat at ang dahilan kung bakit ako naging gay writer ay ang ang serye ng antolohiyang Ladlad na inedit nina J. Neil C. Garcia at Danton. Na muli, si Karina ang tagapaglathala. May tula na nga ako sa Ladlad II (1996) at The Best of Ladlad (2014).

Kamanghang-mangha na silang lima—sina Ma’am Beni, Luisa, Joey, Danton, at Neil ay naging mga personal kong kaibigan ilang taon matapos kong basahin at hangaan ang kanilang mga akda.

Nahalina din ako sa pagsulat ng personal na sanaysay dahil sa mga librong How Do You Know Your Pearls are Real (1991) ni Barbara C. Gonzalez at A Different Love: Being Gay in the Philippines (1993) ni Margarita Go Singco Holmes. Kayâ siguro masyadong personal at masyadong bakla kapag ang mga sanaysay ko hanggang sa ngayon.

Klasiko na rin sa Philippine Literature ang textbook na Philippine Literature: A History and Anthology (1997) nina Bienvenido Lumbera at Cynthia Nograles Lumbera. Gayundin ang Filipinos Writing: Philippine Literature from the Regions (2001) ni Bienvenido Lumbera na siyang general editor. Mga mahalagang textbook ito na inilathala ng Anvil sa pamumuno ni Karina.

Makata talaga ang una kong pagkakilala kay Karina. Nagustuhan ko ang tula niya sa antolohiyang Kung Ibig Mo: Love Poetry by Women (1993) na inedit nina Marjorie Evasco at Benilda Santos. (Hindi ako sigurado hinggil dito dahil nasa Antique ang kopya ko ng librong ito. Nakabase lamang ito sa memorya ko. Baka ibanh antolohiya kasi ang tinutukoy ko.) Kayâ alam ko na manunulat din si Karina. Maaaring ito ang dahilan kung bakit bilang publisher ng Anvil noon parang pinapaboran niya ang mga creative writer.

Kahit na hindi masyadong ngumingiti si Karina, very inspiring pa rin siya. Naalala ko na noong pinablis ng Anvil ang libro ng mga sanaysay ng paglalakbay ng kaibigan kong si Alice M. Sun-Cua na Riding Towards the Sunrise and Other Tales (2001), nang inilunsad ito sa Powerbooks sa Pasay Road sa Makati binasa ko ang salin ko sa Filipino ng isang bahagi ng isang sanaysay ni Alice. Pagkatapos kong magbasa ay nilapitan ako ni Karina at sinabihang ang galing ng salin ko at kung kailangan daw niya ng tagasalin ay sasabihan niya ako. Mahalaga sa akin ang papuring iyon dahil nagmula sa kaniya na sa tingin ko ay hindi naman masyadong matsika.

Si Karina ang tipo babae (o tao) na gusto kong maging. Yung tipong poised palagi at mukhang hindi matitinag. Yung cool lang ang temperament at kontrolado palagi ang emosyon. Hindi tulad ko na kapag masaya kitang-kita sa mukha at hahalakhak, at kapag maimbiyerna ay may tendency na manigaw o magwala.

Ilang taon ko ring nakasama sa Board ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Nakakatakot at nakakahawa ang kaniyang pagiging seryoso sa trabaho. Nang una akong maging kasapi ng UMPIL Board noong 2013, si Karina ang chair. Sa Anvil pa siya noon. Asiwa man ako noong una pero lihim ako na natutuwa at feeling privileged na “Karina” lang ang tawag ko sa kaniya.

Bilang Secretary General ng UMPIL, si Karina palagi ang maaasahan kong mag-edit ng mga citation at brief bio ng mga Gawad Balagtas awardee na inilalagay sa souvenir program. Kahit Linggo, maaari siyang i-email ng mga tekstong i-edit niya at kahit madaliang ang deadline.

Lalong naging bongga ang Ateneo de Manila University Press nang siya na ang maging direktor nito. Sa katunayan, sila na naman ang nanalong Publisher of the Year sa National Book Awards sa taong ito.

Nitong mga nakaraang taon, aktibo na rin si Karina sa pagmentor sa mga baguhang pabliser, lalo ang mga independent publisher sa tulong ng NBDB. Malaking bagay ito sa publishing industry ng bansa.

Kung tutuusin, dahil sa mga ginawa at ginagawa niya sa larangan ng paglalatha, bahagi talaga si Karina sa edukasyon ko bilang manunulat. Namulat ako bilang manunulat at guro sa husay ng mga akdang pampanitikan dahil sa mga librong inilathala niya. Malaking bahagi siya sa pagpanday sa aking taste bilang mambabasa, manunulat, at guro. At natitiyak kong hindi lamang ako ang ganito ang pakiramdam at paniniwala. Kayâ dapat lang na sa kaniyang pagreretiro ay pararangalan siya ng sambayanang Filipino.

Maraming salamat at mabuhay ka, Karina!

[Mayo 15, 2023 / Manila]

Nais kong bigyang parangal ngayong gabi ang Lasalyanong kritikong si Isagani R. Cruz na siyang tagapagtatag nitong KRITIKA La Salle National Workshop on Art and Cultural Criticism. Hindi lamang siya isang dakilang kritiko kundi dakilang manunulat at dakilang guro din. Isa lamang itong KRITIKA sa napakaraming gawaing pinangunahan niya upang palakasin at palaganapin ang literaturang Filipino at ang kritikang Filipino na magkaugnay naman talaga.

Matalas ang isip at madulas ang wika ni Isagani R. Cruz bilang kritiko. Sa kaniya ko unang narinig na malikhaing pagsulat din ang kritikal na panulat. Ang mga kritikal na akda niya ang halimbawa ni Horace sa pagtukoy sa halaga ng literatura bilang “dulce et utile.” May tamis at kabuluhan. May aliw at aral.

Halimbawa sa sanaysay niyang “Ang Papel ng Kritiko’t Kritika sa Ating Lipunan” na nasa libro niyang Bukod na Bukod: Mga Piling Sanaysay (UP Press, 2003), nagtapos ito sa maikling talata na, “Buwisit ang isang kritiko at kabuwisitan ang kritika. Iyan ang papel ng kritiko’t kritika sa ating lipunan ngayon.”

Ang sabi kasi ni Dr. Cruz, dapat daw buwisit tayo on three fronts: Una, dapat daw buwisit tayo sa buhay ng mga titser ng literatura at kulitin natin sila kung hindi binibigyang-diin ang ating sariling literatura. Pangalawa, dapat buwisit tayo sa buhay ng ating mga manunulat at dapat daw kantiyawan natin sila kung nagpapagamit sila sa mga mapang-aping mayayaman at mga may-ari ng lupa na mga kapitalista. At pangatlo, na sa tingin ko ito ang pinakamahalaga, dapat buwisit din daw tayo sa ating mga sarili. Huwag daw tayo maging kampante dahil nabasa na natin ang mga akda nina Derrida o Foucault o Jameson at ang iba pang mga kritikong kanluranin dahil huwag nating kalimutan marami tayong hindi pa nababasa. At higit sa lahat, huwag tayong pumayag na hanggang pagbabasa lamang tayo o may-I-quote-to-death sa mga kritikong nabanggit sa taas. Dahil sabi ni Dr. Cruz, “Kung hindi tayo magkakaroon ng sarili nating mga palagay ay mabuti pang huwag na tayong maging kritiko.”

Original contribution. Orihinal na idea. Ito ang dapat maging goal nating mga kritikong Filipino sa loob man o labas ng bayan nating lagi na lang nasasawi dahil gahaman ang mga kurap nating politiko, negosyante, at mga obispo (at hindi lang ang simbahang Katoliko ang tinutukoy ko rito) at mga self-proclaimed na anak ng diyos.

Marami nang nauna sa atin tulad ni Dr. Cruz na nagsabing bilang mga Filipinong kritiko o/at manunulat, tayo at “bukod na bukod” na isang reimbensiyon ng konsepto ng othering. The other other o bukod na bukod tayo dahil backstroke na nga tayo sa larangan ng world literature at world criticism, back stroke pa rin tayo rito sa atin sa Filipinas dahil hindi naman tayo binabasa ng kapuwa nating mga Filipino dahil kanluranin ang kanilang taste at ang pangilan-ngilang intelektuwal natin ay nabibighani naman sa “kanluraning neo-universalismo.”

Naririyan din ang paborito kong “gitnang uring fantasya” ng ating workshop director na si Rolando Tolentino. Lagi kong naiisip ito lalo na kapag kumakain ako sa Manila Hotel. Kahit na prestige card holder ako ng hotel na ito para may discount, hindi kakayanin ng suweldo ko rito sa La Salle kung linggo-linggo ako kakain sa Cafe Ilang-Ilang. Baka maubusan ako ng pambili ng maintenance medicine ko o pambayad ng koryente sa tatlong bahay ko—sa condo ko rito sa Taft, sa Pasig, at sa Antique. Samakatwid, nakikipantasya lang ako sa mga tunay mayaman sa bansa kapag kumakain ako sa Manila Hotel.

Siyempre nandiyan din ang sinasabi ni Bienvenido Lumbera na “pag-akda sa bansa.” Ang mga ginagawa nating mga manunulat, guro, at kritiko ng literatura ay mga gawaing nagkokontribyut sa nation building. Kayâ dapat maingat tayo at mag-isip bago sumulat dahil dito nakasalalay ang pag-akda natin sa minamahal nating bayang Filipinas gaano man kahitap mahalin ang buwisit na bayang ito.

Bilang direktor ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center, masayang-masaya ako na matagumpay nating naisakatuparan ang 11th KRITIKA La Salle National Workshop on Art and Cultural Criticism simula noong Lunes hanggang ngayong Biyernes. Naging malawak, malalim, at makabuluhan ang mga talakayan na punô rin ng mga tuksuhan at tawanan. Nag-shoot up man siguro ang blood sugar, blood pressure, at timbang ng iba sa atin nitong linggo, hopefully nabalanse ito ng mga happy hormones na na-generate ng ating mga tawanan.

Binabati ko at pinasasalamatan ang ating labindalawang 11th KRITIKA fellows na nagmula sa iba’t ibang sulok at sentro ng ating arkipelago: Mary Anne Mallari, Elsie Albis, Justin Andrew Cruzana, Karl Albais, Marvin Pableo, Rey Mart Lapiña, Roda Tajon, Kevin Armingol, Sara Mae San Juan-Robin, Paul Jeffrey Peñaflor, Hannah Leceña, at Mae Caralde.

Binabati ko rin at pinasasalamatan ang mga kasama kong panelists: Workshop Director Roland Tolentino, Workshop Deputy Director Caloy Piocos, Jazmin Llana, Shirley Lua, Gary Devilles, Frances Sangil, Lisa Ito-Tapang, Vic Torres, at Ronald Baytan na siyang katuwang ko bilang project director.

Salamat din sa BNSCWC staff na sina May Raquepo at Hannah Pabalan.

Higit sa lahat, maraming salamat kay Vice President for Research and Innovation Prof. Raymond Tan na mula noon hanggang ngayon ay suportado ang KRITIKA. Nakikita ko pa nga siya noon sa University of St. La Salle, Bacolod na binibisita ang KRITIKA noong doon pa

ito isinasagawa. Salamat din sa kaniyang secretary na si Liza Pajo na siyang takbuhan namin ni May kapag may problema kami sa BNSCWC.

Maraming maraming salamat din kay Prof. Rhod Nuncio, dekano ng Kolehiyo ng Malalayang Sining, unang-una para sa kaniyang video message noong Opening Program na naglatag ng halaga ng papel ng kritika sa ating lipunan, at pangalawa, sa pagbigay ng badyet mula sa kaniyang opisina para sa pagkain natin ngayong gabi.

Padayon tayo sa pagsulat—kritikal man o maikhain. Mabuhay ang kaaram na Filipino!

FRESH graduate ako ng B.S. in Biology sa University of San Agustin sa Lungsod Iloilo nang maging bahagi ako ng unang batch ng Master of Fine Arts in Creative Writing program natin dito sa De La Salle University noong 1995. Ayaw ko nang mag-medicine proper noon at gusto kong maging manunulat. Noong nasa kolehiyo ako binabasa ko kada linggo ang kolum nina Cirilo F. Bautista sa Philippine Panorama at ni Isagani R. Cruz sa Philippine Star. Gusto kong maging tulad nila—mga magaling at sikat na manunulat. Ang hindi ko naisip noon, ang maging guro din tulad nila.

Noong ginagawa akong side kick ni Dr. Cirilo Bautista at ginagawang aliping sagigilid ni Dr. Isagani Cruz sa mga proyekto niya sa CHED at Toyota Foundation dito sa La Salle, training ko na pala iyon upang maging guro, ang maging gurong Lasalyano. Bata pa ako noon kaya hindi iniinda ang pagod at stress, masaya lang ako sa idea na inuutus-utusan ako ng mga manunulat na binabasa ko lang noon.

May panahong halos kada weekend umaakyat kami ni Papá sa Baguio. Papá ang tawag naming magkakaibigan kay Dr. Bautista kapag not within hearing distance siya. Si Papá ang director ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center noon at pinapa-organize niya ako ng mga essay writing contest sa labas ng La Salle tulad sa Philippine Women’s University. Kapag may mga lecture siya sa labas ng La Salle at may dadaluhang literary event, isinasama niya ako. Palagi rin kami noon pumupunta sa opisina niya sa Manila Bulletin. Kapag Sabado noon, nire-require niya akong alas-sais ng umaga nasa La Salle na ako kahit na alas-otso pa ang klase namin dahil sasamahan ko siyang mag-breakfast sa cafeteria ni Mr. Zaide. To think na nasa Pasig ako nakatira noon. Siguro mukha akong needy nang mga panahong iyon dahil sinabihan ni Papa si Mr. Zaide at ang cashier nila na kung kumain ako roon ay ilista sa pangalan niya ang kakainin ko. Maraming Sabado ng umaga na kasama namin ni Papa sa breakfast ang ilang University Fellows. Kadalasang topic ng usapan nila ang kung ano ang ginawa ni Andrew at kung ano ang sinabi ni Andrew. Napapaisip ako, sinong kayang Andrew ito? At bigla kong mare-realize, OMG, si Br. Andrew Gonzalez pala ang pinag-uusapan nila na siyang presidente ng unibersidad noon.

Naalala ko rin na nang pangunahan ni Suharto (ang tawag namin ng kaibigan kong si Shirley Lua kay Dr. Cruz kapag not within hearing distance din siya pero minsan nahuli niya kaming iyon ang tawag namin sa kaniya) ang training ng mga dean at chair ng mga literature department sa buong bansa kung paano ituro ang Literatures of the Philippines at Literatures of the World. Feeling diva ang maraming participants kaya doble stress ang inabot namin. Sa opening day ng dalawang linggong training dito sa La Salle, nagbabakasyon pa sa China si Shirley at nag-shoot up naman ang blood pressure ni Dr. Cruz nang umagang iyon. Naiwan akong mag-isa. Ako ang pormal na nag-open ng training sa dalawang venue—opening remarks at introduction of the speaker ako sa Tereso Lara Conference Room, then takbo ako sa Ariston Estrada Seminar Room para mag-opening remarks at mag-introduction to the speaker uli. Ang nakakahiya, sa pag-introduce ko sa pangalawang speaker, dahil sa taranta, nakalimutan ko ang pangalan niya! Bata pa kasi ako noon at confident ako sa memory ko at wala akong hawak na kodigo.

Nang mga panahong iyon na director ng BNSCWC si Dr. Bautista, hindi ko talaga naisip even in my wildest imagination na balang araw magiging director ako ng BNSCWC. Nang estudyante ako ni Dr. Cruz, SEAWRITE Awardee na siya noon at ni sa hinagap, again even in my wildest dream, hindi ko naisip na balang araw magiging SEAWRITE Awardee din ako. Nang maging guro ko silang dalawa, mga full professor na sila. Hindi ko rin naisip noon na balang araw magiging full professor din ako dito sa La Salle. Mapalad ako at nagpapasalamat na maraming blessings akong natanggap mula sa Panginoon, mga biyayang hindi ko pinangarap noon dahil hindi ko lang naisip na kaya kong makamtam ang mga ito. At sa tingin ko, malaki ang kinalaman dito nina Dr. Bautista at Dr. Cruz na minentor ako the Lasallian way—touching minds and hearts talaga at transformative to the max.

Natatawa na lang ako ngayon kapag maalala ko na parang nagseselosan sina Dr. Bautista at Dr. Cruz pagdating sa akin. Noong kasagsagan ng preparasyon namin para sa CHED training na iyon, sinabihan ako ni Papá habang kumakain kami sa Aristocrats sa Malate ng, “John, parang ang busy mo ngayon a. Mukhang maraming pinapagawa si Gani sa ‘yo.” Sabi ko, sobrang laki kasi, Sir ng CHED training. “Binabayaran ka ba niya?” tanong uli ni Papa. Sagot ko, oo naman, Sir. Sabi niya, “Mabuti. Dahil kung hindi ka niya binabayaran sabihin mo lang sa akin. Aawayin ko si Gani.” Noong launching naman ng Believe and Betray ni Dr. Bautista, nasa Iloilo na ako nagtuturo noon at lumuwas talaga ako ng Maynila para mag-attend ng launching. Nang makita ako ni Dr. Cruz sabi niya, “Naku lumuwas talaga siya para sa book launching ni Cirilo. Pero kapag book launching ko, I’m sure hindi ‘yan pupunta rito sa Manila para umattend.”

Ngayong guro na in ako, pakiramdam ko may reputation na ako na mataas magbigay ng grades. Hindi ko man tinitingnan ang mga naka-post tungkol sa akin sa Prof to Pick, nahahalata ko na maraming varsity players ang nag-e-enrol sa klase ko, lalo na noong bago mag-pandemic. Siguro narinig nila madaling pumasa sa klase ko at mataas ako magbigay ng grades. Bakit hindi ako madamot sa grades? Kasi sina Dr. Bautista at Dr. Cruz hindi naging madamot sa akin sa grades. 4.0 lagi ako sa kanila kahit na alam kong hindi naman ako worthy sa 4.0 na binibigay nila. Marami akong hindi naiintindihan sa pagsulat ng tula at sa literary criticism noon pero 4.0 ang grade ko sa kanila. Nang mag-enrol ako sa The Teaching of Literature kay Dr. Cruz, zero teaching experience ako. Requirement sa klase mag-teaching demo. Unang teaching demo pa lang sa klase namin, chair yata iyon ng English Department, ang galing-galing ng teaching demo niya. Na-insecure ako nang sobra. After ng klaseng iyon hinabol ko si Dr. Cruz sa hallway at sinabihang, “Sir, hindi ko kaya ang ginawa niya!” Nilingon ako ni Dr. Cruz na nakangiti at ang sabi, “Kayanin mo.” Sobrang stressful ang term na iyon at naisip ko sana pala nag-medicine proper na lang ako. Tinulungan ako ni Shirley na gawin ang Kilgore lesson plan ko (take note, gamit ang typewriter) at alam kong hindi ganun ka bongga ang teaching demo ko pero ang final grade ko sa klaseng iyon mula kay Dr. Cruz ay 4.0.

Ilang beses na akong nakatanggap ng email sa mga graduate student na nagpapasalamat sa grade na binigay ko at ang laging sabi, “I know I’m not worthy of the 4.0, Sir but it will surely inspire me to do better.” Kapag perfect attendance kasi at nagawa naman lahat ng tasks kahit hindi perfect, napakadali sa akin ang magbigay ng 4.0. Siguro ang mga tunay na guro tulad nina Dr. Bautista at Dr. Cruz ay talagang visionary. Nakikita nila ang potential ng mga estudyante. Baka ang 4.0 na grade na ibinigay nila sa akin noon ay grade ko talaga iyon para sa ngayon. Ngayon hindi na ako masyadong insecure sa pagiging manunulat at guro ko. Ngayon alam kong magaling ako. At malaking bagay ang kabaitan nina Dr. Bautista at Dr. Cruz sa akin noon kaya ngayon sinisikap ko ring maging mabuti sa mga estudyante ko na kahit ang iba sa kanila hindi ganoon ka galing ngayon. Ipinapanalangin ko n asana ma-inspire ko sila na maging magaling balang araw dahil naging mabait ako sa kanila.

Maraming-maraming salamat po sa inyong pagdalo ngayong hapon. Maraming salamat sa De La Salle University Publishing House sa pangunguna ni Dr. David Bayot, executive publisher, sa pag-publish nitong Kaming mga Lasalyanong Guro at We Lasallian Teachers. Maraming salamat kina Dr. Laurene Chua-Garcia at sa kabiyak niyang si Mr. Edmund Garcia sa publication grant ng dalawang libro. Maraming salamat at pagbati sa mga kaibigan kong editor na sina Nonon Carandang at Vince Groyon, at sa lahat ng contributors. Salamat Caloy Piocos para sa magandang cover at book design. Maraming salamat sa mga nagbasa ng kanilang akda ngayong hapon: Dr. Doy Del Mundo, Dr. Jun Tullao, Dr. Marjorie Evasco, Dr. Lhai Taylan, at Dr. Frances Sangil. Salamat din kay Dr. Clark Militante sa pag-stand in para kay Vince. Salamat din kina BNSCWC staff May, Hannah, at CC. Salamat din siyempre sa DLSU Libraries, kina Director Christine Abrigo at staff, para sa venue na ito. Higit sa lahat, salamat kay Dr. Ronald Baytan, ang aking Ateng, sa pag-conceptualize ng proyektong ito noong BNSCWC director pa siya, at kahit on sabbatical leave siya ngayon ay tinulungan pa rin niya ako upang mai-launch ito ngayong hapon.

Maraming salamat sa inyong pagdalo at mga mensahe Br. President Bernard Oca, FSC at Vice President for Research and Innovation Dr. Raymond Tan. Maraming salamat kina Dr. Cruz at Ma’am Medy Cruz. Maraming salamat din kina Ma’am Rose Marie Bautista at Laura Bautista Jensen sa inyong pagdalo. Gayundin kina Dr. Alice Sun-Cua at Alex Cua. Labis po ninyo kaming pinasaya.

Mabuhay ang mga Lasalyanong guro! Mabuhay ang edukasyong Lasalyano! Animo La Salle!

Narito ang Closing Remarks ko sa paglulunsad ng dalawang bagong libro ni Soledad S. Reyes ngayong ika-11 ng Marso 2023, 10:30 n.u., sa The Verdure, 4/F Henry Sy Sr. Hall, De La Salle University, Manila. Habang nakikinig ako sa mga mensahe para kay Ma’am Sol, nagsisi ako kung bakit umuo ako magbigay ng pampinid na pananalita. All star cast kasi ang mga nagsalita: DLSU President Br. Bernad OCA, FSC; Former CHED Chair Dr. Patricia Licuanan at siya ang president ng Miriam College nang pumasok akong guro roon; Ateneo Vice President Dr. Maria Luz Vilches; DLSU Professor Emeritus Dr. Marjorie Evasco; DLSUPH Executive Director Dr. David Jonathan Y. Bayot; at mismong si Dr. Soledad S. Reyes! Ang panalangin ay pinangunahan ni Fr. Jose Maria Francisco, SJ. Naisip ko, ano pa ang natitirang sasabihin ko tungkol sa libro at kay Ma’am Sol?

Henewey, pinanindigan na ng Sirena ang obligasyon dahil iniidolo naman talaga niya si Soledad S. Reyes. Heto ang teksto ng kaniyang talumpati.

***

ANG paborito kong ikinukuwento sa mga estudyante ko bilang panimula kapag ang tinatalakay naming teksto ay mula sa isa sa mga libro ni Soledad S. Reyes, na minsan pinagalitan ako ni Ma’am Sol. Book launching niya iyon sa Ateneo at talagang sumugod ako sa trapik upang tawirin ang no-mans-land ng Metro Manila na pagitan ng dalawang may forever rivalry na giyera levels na unibersidad—ang aming De La Salle University at ang kanilang Ateneo de Manila University.

Bago mag-launching may tsika-tsika muna kasi maaga akong dumating. Pagkakita niya sa akin sabi niya, “O, John, how’s Louie?” Una, na-excite ako kasi, Oh my God! Natatandaan na talaga ako ni Ma’am Sol. Naging graduate program coordinator kasi ako ng Department of Literature at palagi namin siyang iniimbitahang panelist para naman may bumagsak sa mga estudyante namin. Ngunit ang pangalawa, hindi ko alam kung sino ang Louie ang tinutukoy niya. Kayâ sabi ko, “Ma’am, sinong Louie?” Tumaas agad ang kilay niya at kumunot ang noo at agad akong binalot ng niyerbiyos. Sabi ko sa sarili ko, Oh my God, napagkamalan yata niya ako na ibang tao. “Si Luis Teodoro! Di ba tiyo mo siya?” sabi niya. Lalo akong nagitla, saka tumawa. “Ma’am hindi ko po siya kaano-ano,” sabi ko. “E bakit sabi mo sa Facebook mo tito mo siya?” sagot niyang abot-bubong na ng Manila Observatory ang kilay niya. Nag-plead guilty ako agad at taking comfort lang sa idea na stalker ko pala siya sa FB. Sabi ko sa nanginginig na boses, “Ma’am, joke ko lang po iyon. Dahil pareho kami ng apelyido, everytime na nire-repost ko sa Facebook ang column niya nilalagyan ko ng ‘Ang sabi ng Tito ko…’” Immediate ang indictment at punishment. Sabi ni Ma’am Sol, “That’s why I thought tiyo mo siya! Ikaw talaga!” sabay tampal niya sa balikat ko. Natawa ako sa saya. Naisip ko, hindi lahat ng batang iskolar ay natatampal ng nag-iisang, ng THE, Soledad S. Reyes!

Whether totoo to the last detail o hindi ang kuwento kong ito ay deadma na. Sabi nga ni Ma’am Sol sa “Preface” ng Balik-Tanaw: The Road Taken (DLSUPH 2022), “At the outset, let me state that this is but an imperfect, highly flawed, selective reconstruction, one of many and probably contradictory interpretations of reality in a constant flux. The process of putting down a long, complex journey in words has been difficult, as I has to reckon with the vagaries of a failing memory (viii).” Nasisiguro kong magiging well-quoted na naman ang siping ito sa larangan ng creative nonfiction.

Noong nakaraang Linggo lang nagdiwang ng kaniyang kaarawan si Ma’am Sol. At ngayong araw ay binigyan niya tayo ng regalo sa pamamagitan ng dalawang librong inilunsad natin ngayon. Ang totoo niyan, matagal nang nireregaluhan ni Ma’am Sol ang bansang Filipinas ng kayamanang mas higit pa kaysa kahit anong Tallano gold o ginto sa Makiling—ang kaniyang mga libro na nagbibigay sa atin ng direksiyon tungo sa tamang landas—the road that we should take—sa pagbasa at pagdalumat ng ating literatura partikular ng literaturang popular.

Maraming salamat sa inyong pagdalo sa paglulunsad na ito lalo na sa mga taga-Ateneo, ang the Other University in Katipunan which name we dare not speak here in Taft Avenue. Makasaysayan yata ang paglulunsad na ito dahil sumugod dito sa Taft ang apat na presidente ng Ateneo. Ang worry ko ngayon bilang Lasallian, bakit dalawang presidente lang ng La Salle ang nandirito ngayon! Talo na nga kami sa basketball, pati ba naman sa paramihan ng attendance ng mga university president matatalo pa rin kami?

Sa ngalan ni DLSU PH Executive Director Dr. David Jonathan Bayot, malugod ko po kayong iniimbitahan sa isang munting salusalo pagkatapos ng programang ito. Dahil mahal na mahal at iginagalang namin si Soledad S. Reyes, huwag po kayong mag-alala mga kaibigan naming Atenista, wala pong lason ang inihandang pagkain ng De La Salle University Publishing House! Hindi po kayo mali-Lady Macbeth dito sa aming luntiang teritoryo. Although admittedly, di hamak na mas maraming punongkahoy sa campus ninyo.

Muli maraming salamat at magandang umaga sa ating lahat! Mabuhay si Soledad S. Reyes!

SUMULAT ako ng tula sa Kinaray-a sa harap ng puntod ni Wisława Szymborska sa Cmentarz Rakowicki sa Kraków, Poland. Matapos ko itong sulatin sa aking iPad mini, agad kong binasa nang malakas doon isang tanghaling-tapat na maalwan ang sikat ng araw at malamig ang ihip ng hangin. Walang naman kasing katao-tao sa bahaging iyon ng sementeryo. Ang mga bulaklak lamang ng begonya at ng mga milflores ang nakikinig kayâ keri na. Hindi na ako nahiya.

Bakit sa Kinaray-a? Ewan ko ba. Habang nagbabakasyon ako noong 2016 sa Europa, kapag sumulat ako ng tula, awtomatikong nasa Kinaray-a ito. Ang biro ko nga, talagang international language ang wika namin sa Antique! Pero naisip ko rin, ngayong nasa kabilang buhay na si Szymborska, siguro naman hindi na sari-sari at sanga-sanga ang mga wika roon. Tiyak akong naiintindihan na niya ang Kinaray-a.

Walking distance lang ang sementeryo mula sa Zuliani Aparthotel, isang luma ngunit eleganteng hotel na noong 1906 pa itinayo ayon sa nakalagay sa hagdanan nila. Nasa Kalye Dluga ito na malapit sa isang geyt ng Old Town ng Kraków kung nasaan ang palasyo at ang pinakalumang unibersidad sa Poland na Jagiellonian University kung saan nag-aral si Nicolaus Copernicus (nadaanan ko ang estatwa niya sa campus!) at si Szymborska. Itong Old Town ay parang Intramuros na napapalibutan din ng mga adobeng pader.

Dahil mag-isa lang ako pupunta at maglalakad lang, bigla akong natutong gumamit ng Google map. At ayon sa mapang ito, mula sa Zuliani ay 1.8 kilometro ang layo ng Cmentarz Rakowicki. Kung sasakay ako ng kotse ay aabutin lamang ng apat na minuto. Kung magbisekleta ay 11 minuto. Kung maglakad, at ito talaga ang gagawin ko, ay 23 minutos. Ang masaya pa, may detalyadong listahan ng mga dadaanang kalye na sasabihin pa sa ‘yo kung sa kanan o kaliwa ka liliko. Pero inabot ako ng mga isang oras sa paglalakad. May kasama pa kasing sight seeing. Maraming magagandang gusali akong nadaanan at pakuha-kuha pa ng mga litrato.

Nasa sentro ng Kraków ang antigong sementeryong ito na may lawak na 5.6 ektarya at binuksan ito noong 1803 pa. Ito yata ang pinakamagandang sementeryo na napuntahan ko. Literal na parkeng pasyalan ito kapag naiisip ko at naikukumpara ang mga memorial park natin dito sa Filipinas. Bukod kay Szymborska, marami pang mga makata, pintor, siyentista, at mga politikong sikat sa Poland ang nakalibing dito. Sa geyt kung saan ako pumasok, may billboard ng mga pangalan at numero ng mga puntod o seksiyon ng mga puntod ng mga sikat na nakalibing dito. Pang numero 37 si Szymborska. Nasa Polish ang nakalagay sa tabi ng pangalan niya pero gets ko naman ang ibig sabihin dahil may hawig sa Ingles: “Poetka, laureatka Literackiej Nagrody Nobla (1996) – kwatera Gd-10-10.” Hindi ko alam basahin ang mapa nila. Pero hahanapin ko, sabi ko sa aking sarili gayung hindi ko makita ang mga hangganan ng sementeryo.

Bago pumasok ng tarangkahan, bumili muna ako ng bulaklak para kay Szymborska sa isang tindahan ng mga bulaklak doon. Isang pumpong ng mga puti at lilang bulaklak ang binili ko. Nang mag-iisang oras na akong paikot-ikot sa sementeryo at hindi ko pa rin nakikita ang puntod ni Szymborska, nag-aalala na ako na baka malanta na ang dala kong bulaklak ay hindi ko pa rin siya mahanap. Kayâ naghanap na ako ng mapagtatanungan.

May nadaanan akong dalawang lalaki na gumagawa ng nitso. Ang pogi at sexy nila! Ang mind bubble ko—sa kanilang ko na lang kaya ibigay ang mga bulaklak kong dala? Char lang. Lumapit na ako at nagpakilala bilang isang bisita mula sa Filipinas at hinahanap ang puntod ni Wislawa Szymborska. Sa Ingles ako nagsalita at halatang hindi sila marunong mag-Ingles base sa ekspresyon ng mukha nila. Pero nang marinig nila ang pangalan ni Szymborska, lumiwanag ang guwapo nilang mukha at halos sabay silang nagsabi ng, “Poetka!” Nabuhayan ako ng loob! Kilala nila si Szymborska. May sinasabi sila pero hindi ko maintindihan. Ang isa, umalis. May taong sinundo sa unahan. Pagbalik niya, may kasama din siyang cute na parang batang version ni St. Pope John Paul II na alam kong isang Polish. Nasa sementeryo ngang ito nakalibing ang kaniyang mga kamag-anak ayon sa isang brochure na nabasa ko. Bilog na guwapo at sexy ang mukha. Ngumingiti ito sa akin at nang makalapit ay nagsalita sa Ingles! “How may I help you, Sir?” sabi niya. Sinabi kong kanina ko pa hinahanap ang puntod ni Szymborska. “No problem, I will bring you there. Please follow me,” sabi niya. Nag-thank you na may kasamang bow ako sa dalawang poging construction worker na nagpatuloy sa kanilang paghuhukay nang umalis kami.

Sa unahan, may nakaparadang puting golf cart. Sumakay dito ang lalaking batang St. Pope John Paul II. Pag-upo niya sa harap ng manibela pinagpag niya ang upuan sa tabi niya at sinabihan ako ng, “Sit here.” Parang gusto ko na siyang sabihan ng, “Oh forget about Wislawa Szymborska. You may bring me anywhere you like.” Siyempre, palihim kong tinadyakan ang sarili ko sabay sabi ng, “Mahiya ka naman konti. Kamukha siya ng Santo Papa at nandito ka sa sementeryo. Bawasan ang pagiging malandi!”

Naloka ako kasi malayo pala ang hinahanapan ko. Nasa kabilang bahagi ang puntod na hinahanap ko. Mga limang minuto rin siguro ang takbo ng golf cart. Ibinaba niya ako sa harap ng puntod ni Szymborska. Matapos kong magpasalamat at agad naman siyang umalis. Bago niya pinaharurot ang golf cart sinabihan niya ako ng, “Enjoy the grave!” At naiwan akong mag-isa. Literal na mag-isa dahil walang tao sa bahaging iyon ng sementeryo.

Payak ang puntod ni Szymborska. Dilaw ito na marmol at may dalawang granite na lapidang itim. Ang isa sa mga magulang niya. Sa lapida niya ang tanging nakalagay ay, “Wisława Szymborska: 1923-2012.” Walang krus ang kaniyang puntod. Siguro dahil komunista siya. Mas maraming puntod kasi ang may mga krus, at estatwa ni Mother Mary at mga kerubin dahil Katoliko ang Kraków. May dalawang masetera na may halamang hitik sa mga pula at puting bulaklak. May isa ring preskang tangkay ng puting Malaysiam mums. Mukhang may nauna sa aking bumisita nang araw na iyon.

Inilapag ko sa puntod niya ang dala kong bulaklak at nagdasal. Pagkatapos naupo ako sa katabing nitso at ninamnam ang kagandahan at katahimikan ng luntian at makulay paligid. May binalaybay na gustong kumawala sa aking puso’t isipan. Muli kong binuksan ang iPad mini ko na ilang saglit pa lamang ang nakalilipas ay ginamit kong mag-selfie kasama ang puntod ng hinahangaang makata. At heto ang bersiyon ko sa Filipino ng tulang Kinaray-a na nasulat ko. Una itong nalathala sa libro kong Sommarblommor: Poems written in Europe na inilathala ng University of Santo Tomas Publishing House noong 2019.

Sinulat sa Harap ng Puntod
ni Wisława Szymborska

Nakarating din ang isang bigkis
ng mga bulaklak na puti at lila
na preska at nakangiti pa.
Binili ko ito kanina dyan sa geyt.
Malawak pa itong Cmentarz Rakowicki.
May mapanna malaki at nakalagay na
numero 37 ang iyong nitsi. Piniktyuran
ko pa ito ng iPad ko. Pero isang oras na
akong paikot-ikot di ko pa rin ikaw
mahanap. Mabuti na lang may binatang
bersiyon ni Santo Juan Paulo II ang 
   ngumit
sa akin at dinala ako rito sa ‘yo. Abaw!
napakalayo pala ng hinahanapan ko. 
Ang mapa, sani mo nga sa isang tula,
di talaha mapagkakatiwalaan dahil di
   nagsasabi
ng totoo. Pero nandito na ako sa marmol
   mong
nitso. Namumulaklak ang pula at puti
na begonya. May pangalan mo sa lapida.
Pero sa kasingkasing ko, buhay gid ikaw
Wisława Szymborska!

Binasa ko roon nang malakas ang orihinal na Kinaray-a ng tulang ito. Naniniwala akong narinig iyon ni Szymborska. At kung hindi man, masaya pa rin ako na sa simple kong paraan naparangalan ko siya.

Bago ako umalis doon, nakasulat ako ng isa pang tula. At isang linggo matapos noon, nakasulat uli ako ng isa pa tungkol sa pagbisita kong iyon sa Cmentarz Rakowicki. Mahigit isang oras pa kasi akong namasyal sa sementeryo matapos kong lisanin ang puntod ni Szymborska. May nadaanan akong isang lalaking naka-Americanang itim na tumutugtog ng saxophone sa harap ng isang puntod. Kahit may silencer ito, dinig na dinig ko pa rin sa di-kalayuan. Mag-isa lang siya at ang lungkot-lungkot ang tinutugtog niya. Siguro wala pa siyang tatlumpong taong gulang. Tall, white, and handsome! Pa-discreet akong lumapit, mga tatlong nitso ang layo. Nahihiya akong lumapit talaga dahil baka makaistorbo ako.

Naisip ko, ano kayâ ang relasyon niya sa namatay? Magulang kayâ o kapatid? Kung straight siya, baka asawa na namatay sa sakit o sakuna, o baka anak? Kung hindi naman straight, baka mangingibig na namatay sa sakuna o AIDS o kanser? Naisip ko rin, baka guro niya sa musika? Tagos haggang kaluluwa ko ang kaniyang lumbay.

Habang tinitingnan ko ang mga eskultura doon at ang marikit na arkitektura ng mga musoleo, kapansin-pansin ang namumulaklak na mga lila at puting milflores sa sementeryo. Naalala ko si Tita Neneng na may ilang buwan pa lang namatay. Dapat kasama ko siya sa biyaheng ito sa Europa. Isa sa mga paborito niyang bulaklak ang milflores na tinatawag niyang “million flowers.”          

Nang hapong iyon ng tag-araw 2016 sa Europa, ang gaan-gaan ng aking pakiramdam. Ramdam na ramdam ko na buháy na buháy ako sa gitna ng isang sementeryo!

[Marso 4, 2023 / Malate, Maynila]