FRESH graduate ako ng B.S. in Biology sa University of San Agustin sa Lungsod Iloilo nang maging bahagi ako ng unang batch ng Master of Fine Arts in Creative Writing program natin dito sa De La Salle University noong 1995. Ayaw ko nang mag-medicine proper noon at gusto kong maging manunulat. Noong nasa kolehiyo ako binabasa ko kada linggo ang kolum nina Cirilo F. Bautista sa Philippine Panorama at ni Isagani R. Cruz sa Philippine Star. Gusto kong maging tulad nila—mga magaling at sikat na manunulat. Ang hindi ko naisip noon, ang maging guro din tulad nila.

Noong ginagawa akong side kick ni Dr. Cirilo Bautista at ginagawang aliping sagigilid ni Dr. Isagani Cruz sa mga proyekto niya sa CHED at Toyota Foundation dito sa La Salle, training ko na pala iyon upang maging guro, ang maging gurong Lasalyano. Bata pa ako noon kaya hindi iniinda ang pagod at stress, masaya lang ako sa idea na inuutus-utusan ako ng mga manunulat na binabasa ko lang noon.

May panahong halos kada weekend umaakyat kami ni Papá sa Baguio. Papá ang tawag naming magkakaibigan kay Dr. Bautista kapag not within hearing distance siya. Si Papá ang director ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center noon at pinapa-organize niya ako ng mga essay writing contest sa labas ng La Salle tulad sa Philippine Women’s University. Kapag may mga lecture siya sa labas ng La Salle at may dadaluhang literary event, isinasama niya ako. Palagi rin kami noon pumupunta sa opisina niya sa Manila Bulletin. Kapag Sabado noon, nire-require niya akong alas-sais ng umaga nasa La Salle na ako kahit na alas-otso pa ang klase namin dahil sasamahan ko siyang mag-breakfast sa cafeteria ni Mr. Zaide. To think na nasa Pasig ako nakatira noon. Siguro mukha akong needy nang mga panahong iyon dahil sinabihan ni Papa si Mr. Zaide at ang cashier nila na kung kumain ako roon ay ilista sa pangalan niya ang kakainin ko. Maraming Sabado ng umaga na kasama namin ni Papa sa breakfast ang ilang University Fellows. Kadalasang topic ng usapan nila ang kung ano ang ginawa ni Andrew at kung ano ang sinabi ni Andrew. Napapaisip ako, sinong kayang Andrew ito? At bigla kong mare-realize, OMG, si Br. Andrew Gonzalez pala ang pinag-uusapan nila na siyang presidente ng unibersidad noon.

Naalala ko rin na nang pangunahan ni Suharto (ang tawag namin ng kaibigan kong si Shirley Lua kay Dr. Cruz kapag not within hearing distance din siya pero minsan nahuli niya kaming iyon ang tawag namin sa kaniya) ang training ng mga dean at chair ng mga literature department sa buong bansa kung paano ituro ang Literatures of the Philippines at Literatures of the World. Feeling diva ang maraming participants kaya doble stress ang inabot namin. Sa opening day ng dalawang linggong training dito sa La Salle, nagbabakasyon pa sa China si Shirley at nag-shoot up naman ang blood pressure ni Dr. Cruz nang umagang iyon. Naiwan akong mag-isa. Ako ang pormal na nag-open ng training sa dalawang venue—opening remarks at introduction of the speaker ako sa Tereso Lara Conference Room, then takbo ako sa Ariston Estrada Seminar Room para mag-opening remarks at mag-introduction to the speaker uli. Ang nakakahiya, sa pag-introduce ko sa pangalawang speaker, dahil sa taranta, nakalimutan ko ang pangalan niya! Bata pa kasi ako noon at confident ako sa memory ko at wala akong hawak na kodigo.

Nang mga panahong iyon na director ng BNSCWC si Dr. Bautista, hindi ko talaga naisip even in my wildest imagination na balang araw magiging director ako ng BNSCWC. Nang estudyante ako ni Dr. Cruz, SEAWRITE Awardee na siya noon at ni sa hinagap, again even in my wildest dream, hindi ko naisip na balang araw magiging SEAWRITE Awardee din ako. Nang maging guro ko silang dalawa, mga full professor na sila. Hindi ko rin naisip noon na balang araw magiging full professor din ako dito sa La Salle. Mapalad ako at nagpapasalamat na maraming blessings akong natanggap mula sa Panginoon, mga biyayang hindi ko pinangarap noon dahil hindi ko lang naisip na kaya kong makamtam ang mga ito. At sa tingin ko, malaki ang kinalaman dito nina Dr. Bautista at Dr. Cruz na minentor ako the Lasallian way—touching minds and hearts talaga at transformative to the max.

Natatawa na lang ako ngayon kapag maalala ko na parang nagseselosan sina Dr. Bautista at Dr. Cruz pagdating sa akin. Noong kasagsagan ng preparasyon namin para sa CHED training na iyon, sinabihan ako ni Papá habang kumakain kami sa Aristocrats sa Malate ng, “John, parang ang busy mo ngayon a. Mukhang maraming pinapagawa si Gani sa ‘yo.” Sabi ko, sobrang laki kasi, Sir ng CHED training. “Binabayaran ka ba niya?” tanong uli ni Papa. Sagot ko, oo naman, Sir. Sabi niya, “Mabuti. Dahil kung hindi ka niya binabayaran sabihin mo lang sa akin. Aawayin ko si Gani.” Noong launching naman ng Believe and Betray ni Dr. Bautista, nasa Iloilo na ako nagtuturo noon at lumuwas talaga ako ng Maynila para mag-attend ng launching. Nang makita ako ni Dr. Cruz sabi niya, “Naku lumuwas talaga siya para sa book launching ni Cirilo. Pero kapag book launching ko, I’m sure hindi ‘yan pupunta rito sa Manila para umattend.”

Ngayong guro na in ako, pakiramdam ko may reputation na ako na mataas magbigay ng grades. Hindi ko man tinitingnan ang mga naka-post tungkol sa akin sa Prof to Pick, nahahalata ko na maraming varsity players ang nag-e-enrol sa klase ko, lalo na noong bago mag-pandemic. Siguro narinig nila madaling pumasa sa klase ko at mataas ako magbigay ng grades. Bakit hindi ako madamot sa grades? Kasi sina Dr. Bautista at Dr. Cruz hindi naging madamot sa akin sa grades. 4.0 lagi ako sa kanila kahit na alam kong hindi naman ako worthy sa 4.0 na binibigay nila. Marami akong hindi naiintindihan sa pagsulat ng tula at sa literary criticism noon pero 4.0 ang grade ko sa kanila. Nang mag-enrol ako sa The Teaching of Literature kay Dr. Cruz, zero teaching experience ako. Requirement sa klase mag-teaching demo. Unang teaching demo pa lang sa klase namin, chair yata iyon ng English Department, ang galing-galing ng teaching demo niya. Na-insecure ako nang sobra. After ng klaseng iyon hinabol ko si Dr. Cruz sa hallway at sinabihang, “Sir, hindi ko kaya ang ginawa niya!” Nilingon ako ni Dr. Cruz na nakangiti at ang sabi, “Kayanin mo.” Sobrang stressful ang term na iyon at naisip ko sana pala nag-medicine proper na lang ako. Tinulungan ako ni Shirley na gawin ang Kilgore lesson plan ko (take note, gamit ang typewriter) at alam kong hindi ganun ka bongga ang teaching demo ko pero ang final grade ko sa klaseng iyon mula kay Dr. Cruz ay 4.0.

Ilang beses na akong nakatanggap ng email sa mga graduate student na nagpapasalamat sa grade na binigay ko at ang laging sabi, “I know I’m not worthy of the 4.0, Sir but it will surely inspire me to do better.” Kapag perfect attendance kasi at nagawa naman lahat ng tasks kahit hindi perfect, napakadali sa akin ang magbigay ng 4.0. Siguro ang mga tunay na guro tulad nina Dr. Bautista at Dr. Cruz ay talagang visionary. Nakikita nila ang potential ng mga estudyante. Baka ang 4.0 na grade na ibinigay nila sa akin noon ay grade ko talaga iyon para sa ngayon. Ngayon hindi na ako masyadong insecure sa pagiging manunulat at guro ko. Ngayon alam kong magaling ako. At malaking bagay ang kabaitan nina Dr. Bautista at Dr. Cruz sa akin noon kaya ngayon sinisikap ko ring maging mabuti sa mga estudyante ko na kahit ang iba sa kanila hindi ganoon ka galing ngayon. Ipinapanalangin ko n asana ma-inspire ko sila na maging magaling balang araw dahil naging mabait ako sa kanila.

Maraming-maraming salamat po sa inyong pagdalo ngayong hapon. Maraming salamat sa De La Salle University Publishing House sa pangunguna ni Dr. David Bayot, executive publisher, sa pag-publish nitong Kaming mga Lasalyanong Guro at We Lasallian Teachers. Maraming salamat kina Dr. Laurene Chua-Garcia at sa kabiyak niyang si Mr. Edmund Garcia sa publication grant ng dalawang libro. Maraming salamat at pagbati sa mga kaibigan kong editor na sina Nonon Carandang at Vince Groyon, at sa lahat ng contributors. Salamat Caloy Piocos para sa magandang cover at book design. Maraming salamat sa mga nagbasa ng kanilang akda ngayong hapon: Dr. Doy Del Mundo, Dr. Jun Tullao, Dr. Marjorie Evasco, Dr. Lhai Taylan, at Dr. Frances Sangil. Salamat din kay Dr. Clark Militante sa pag-stand in para kay Vince. Salamat din kina BNSCWC staff May, Hannah, at CC. Salamat din siyempre sa DLSU Libraries, kina Director Christine Abrigo at staff, para sa venue na ito. Higit sa lahat, salamat kay Dr. Ronald Baytan, ang aking Ateng, sa pag-conceptualize ng proyektong ito noong BNSCWC director pa siya, at kahit on sabbatical leave siya ngayon ay tinulungan pa rin niya ako upang mai-launch ito ngayong hapon.

Maraming salamat sa inyong pagdalo at mga mensahe Br. President Bernard Oca, FSC at Vice President for Research and Innovation Dr. Raymond Tan. Maraming salamat kina Dr. Cruz at Ma’am Medy Cruz. Maraming salamat din kina Ma’am Rose Marie Bautista at Laura Bautista Jensen sa inyong pagdalo. Gayundin kina Dr. Alice Sun-Cua at Alex Cua. Labis po ninyo kaming pinasaya.

Mabuhay ang mga Lasalyanong guro! Mabuhay ang edukasyong Lasalyano! Animo La Salle!

Narito ang Closing Remarks ko sa paglulunsad ng dalawang bagong libro ni Soledad S. Reyes ngayong ika-11 ng Marso 2023, 10:30 n.u., sa The Verdure, 4/F Henry Sy Sr. Hall, De La Salle University, Manila. Habang nakikinig ako sa mga mensahe para kay Ma’am Sol, nagsisi ako kung bakit umuo ako magbigay ng pampinid na pananalita. All star cast kasi ang mga nagsalita: DLSU President Br. Bernad OCA, FSC; Former CHED Chair Dr. Patricia Licuanan at siya ang president ng Miriam College nang pumasok akong guro roon; Ateneo Vice President Dr. Maria Luz Vilches; DLSU Professor Emeritus Dr. Marjorie Evasco; DLSUPH Executive Director Dr. David Jonathan Y. Bayot; at mismong si Dr. Soledad S. Reyes! Ang panalangin ay pinangunahan ni Fr. Jose Maria Francisco, SJ. Naisip ko, ano pa ang natitirang sasabihin ko tungkol sa libro at kay Ma’am Sol?

Henewey, pinanindigan na ng Sirena ang obligasyon dahil iniidolo naman talaga niya si Soledad S. Reyes. Heto ang teksto ng kaniyang talumpati.

***

ANG paborito kong ikinukuwento sa mga estudyante ko bilang panimula kapag ang tinatalakay naming teksto ay mula sa isa sa mga libro ni Soledad S. Reyes, na minsan pinagalitan ako ni Ma’am Sol. Book launching niya iyon sa Ateneo at talagang sumugod ako sa trapik upang tawirin ang no-mans-land ng Metro Manila na pagitan ng dalawang may forever rivalry na giyera levels na unibersidad—ang aming De La Salle University at ang kanilang Ateneo de Manila University.

Bago mag-launching may tsika-tsika muna kasi maaga akong dumating. Pagkakita niya sa akin sabi niya, “O, John, how’s Louie?” Una, na-excite ako kasi, Oh my God! Natatandaan na talaga ako ni Ma’am Sol. Naging graduate program coordinator kasi ako ng Department of Literature at palagi namin siyang iniimbitahang panelist para naman may bumagsak sa mga estudyante namin. Ngunit ang pangalawa, hindi ko alam kung sino ang Louie ang tinutukoy niya. Kayâ sabi ko, “Ma’am, sinong Louie?” Tumaas agad ang kilay niya at kumunot ang noo at agad akong binalot ng niyerbiyos. Sabi ko sa sarili ko, Oh my God, napagkamalan yata niya ako na ibang tao. “Si Luis Teodoro! Di ba tiyo mo siya?” sabi niya. Lalo akong nagitla, saka tumawa. “Ma’am hindi ko po siya kaano-ano,” sabi ko. “E bakit sabi mo sa Facebook mo tito mo siya?” sagot niyang abot-bubong na ng Manila Observatory ang kilay niya. Nag-plead guilty ako agad at taking comfort lang sa idea na stalker ko pala siya sa FB. Sabi ko sa nanginginig na boses, “Ma’am, joke ko lang po iyon. Dahil pareho kami ng apelyido, everytime na nire-repost ko sa Facebook ang column niya nilalagyan ko ng ‘Ang sabi ng Tito ko…’” Immediate ang indictment at punishment. Sabi ni Ma’am Sol, “That’s why I thought tiyo mo siya! Ikaw talaga!” sabay tampal niya sa balikat ko. Natawa ako sa saya. Naisip ko, hindi lahat ng batang iskolar ay natatampal ng nag-iisang, ng THE, Soledad S. Reyes!

Whether totoo to the last detail o hindi ang kuwento kong ito ay deadma na. Sabi nga ni Ma’am Sol sa “Preface” ng Balik-Tanaw: The Road Taken (DLSUPH 2022), “At the outset, let me state that this is but an imperfect, highly flawed, selective reconstruction, one of many and probably contradictory interpretations of reality in a constant flux. The process of putting down a long, complex journey in words has been difficult, as I has to reckon with the vagaries of a failing memory (viii).” Nasisiguro kong magiging well-quoted na naman ang siping ito sa larangan ng creative nonfiction.

Noong nakaraang Linggo lang nagdiwang ng kaniyang kaarawan si Ma’am Sol. At ngayong araw ay binigyan niya tayo ng regalo sa pamamagitan ng dalawang librong inilunsad natin ngayon. Ang totoo niyan, matagal nang nireregaluhan ni Ma’am Sol ang bansang Filipinas ng kayamanang mas higit pa kaysa kahit anong Tallano gold o ginto sa Makiling—ang kaniyang mga libro na nagbibigay sa atin ng direksiyon tungo sa tamang landas—the road that we should take—sa pagbasa at pagdalumat ng ating literatura partikular ng literaturang popular.

Maraming salamat sa inyong pagdalo sa paglulunsad na ito lalo na sa mga taga-Ateneo, ang the Other University in Katipunan which name we dare not speak here in Taft Avenue. Makasaysayan yata ang paglulunsad na ito dahil sumugod dito sa Taft ang apat na presidente ng Ateneo. Ang worry ko ngayon bilang Lasallian, bakit dalawang presidente lang ng La Salle ang nandirito ngayon! Talo na nga kami sa basketball, pati ba naman sa paramihan ng attendance ng mga university president matatalo pa rin kami?

Sa ngalan ni DLSU PH Executive Director Dr. David Jonathan Bayot, malugod ko po kayong iniimbitahan sa isang munting salusalo pagkatapos ng programang ito. Dahil mahal na mahal at iginagalang namin si Soledad S. Reyes, huwag po kayong mag-alala mga kaibigan naming Atenista, wala pong lason ang inihandang pagkain ng De La Salle University Publishing House! Hindi po kayo mali-Lady Macbeth dito sa aming luntiang teritoryo. Although admittedly, di hamak na mas maraming punongkahoy sa campus ninyo.

Muli maraming salamat at magandang umaga sa ating lahat! Mabuhay si Soledad S. Reyes!

SUMULAT ako ng tula sa Kinaray-a sa harap ng puntod ni Wisława Szymborska sa Cmentarz Rakowicki sa Kraków, Poland. Matapos ko itong sulatin sa aking iPad mini, agad kong binasa nang malakas doon isang tanghaling-tapat na maalwan ang sikat ng araw at malamig ang ihip ng hangin. Walang naman kasing katao-tao sa bahaging iyon ng sementeryo. Ang mga bulaklak lamang ng begonya at ng mga milflores ang nakikinig kayâ keri na. Hindi na ako nahiya.

Bakit sa Kinaray-a? Ewan ko ba. Habang nagbabakasyon ako noong 2016 sa Europa, kapag sumulat ako ng tula, awtomatikong nasa Kinaray-a ito. Ang biro ko nga, talagang international language ang wika namin sa Antique! Pero naisip ko rin, ngayong nasa kabilang buhay na si Szymborska, siguro naman hindi na sari-sari at sanga-sanga ang mga wika roon. Tiyak akong naiintindihan na niya ang Kinaray-a.

Walking distance lang ang sementeryo mula sa Zuliani Aparthotel, isang luma ngunit eleganteng hotel na noong 1906 pa itinayo ayon sa nakalagay sa hagdanan nila. Nasa Kalye Dluga ito na malapit sa isang geyt ng Old Town ng Kraków kung nasaan ang palasyo at ang pinakalumang unibersidad sa Poland na Jagiellonian University kung saan nag-aral si Nicolaus Copernicus (nadaanan ko ang estatwa niya sa campus!) at si Szymborska. Itong Old Town ay parang Intramuros na napapalibutan din ng mga adobeng pader.

Dahil mag-isa lang ako pupunta at maglalakad lang, bigla akong natutong gumamit ng Google map. At ayon sa mapang ito, mula sa Zuliani ay 1.8 kilometro ang layo ng Cmentarz Rakowicki. Kung sasakay ako ng kotse ay aabutin lamang ng apat na minuto. Kung magbisekleta ay 11 minuto. Kung maglakad, at ito talaga ang gagawin ko, ay 23 minutos. Ang masaya pa, may detalyadong listahan ng mga dadaanang kalye na sasabihin pa sa ‘yo kung sa kanan o kaliwa ka liliko. Pero inabot ako ng mga isang oras sa paglalakad. May kasama pa kasing sight seeing. Maraming magagandang gusali akong nadaanan at pakuha-kuha pa ng mga litrato.

Nasa sentro ng Kraków ang antigong sementeryong ito na may lawak na 5.6 ektarya at binuksan ito noong 1803 pa. Ito yata ang pinakamagandang sementeryo na napuntahan ko. Literal na parkeng pasyalan ito kapag naiisip ko at naikukumpara ang mga memorial park natin dito sa Filipinas. Bukod kay Szymborska, marami pang mga makata, pintor, siyentista, at mga politikong sikat sa Poland ang nakalibing dito. Sa geyt kung saan ako pumasok, may billboard ng mga pangalan at numero ng mga puntod o seksiyon ng mga puntod ng mga sikat na nakalibing dito. Pang numero 37 si Szymborska. Nasa Polish ang nakalagay sa tabi ng pangalan niya pero gets ko naman ang ibig sabihin dahil may hawig sa Ingles: “Poetka, laureatka Literackiej Nagrody Nobla (1996) – kwatera Gd-10-10.” Hindi ko alam basahin ang mapa nila. Pero hahanapin ko, sabi ko sa aking sarili gayung hindi ko makita ang mga hangganan ng sementeryo.

Bago pumasok ng tarangkahan, bumili muna ako ng bulaklak para kay Szymborska sa isang tindahan ng mga bulaklak doon. Isang pumpong ng mga puti at lilang bulaklak ang binili ko. Nang mag-iisang oras na akong paikot-ikot sa sementeryo at hindi ko pa rin nakikita ang puntod ni Szymborska, nag-aalala na ako na baka malanta na ang dala kong bulaklak ay hindi ko pa rin siya mahanap. Kayâ naghanap na ako ng mapagtatanungan.

May nadaanan akong dalawang lalaki na gumagawa ng nitso. Ang pogi at sexy nila! Ang mind bubble ko—sa kanilang ko na lang kaya ibigay ang mga bulaklak kong dala? Char lang. Lumapit na ako at nagpakilala bilang isang bisita mula sa Filipinas at hinahanap ang puntod ni Wislawa Szymborska. Sa Ingles ako nagsalita at halatang hindi sila marunong mag-Ingles base sa ekspresyon ng mukha nila. Pero nang marinig nila ang pangalan ni Szymborska, lumiwanag ang guwapo nilang mukha at halos sabay silang nagsabi ng, “Poetka!” Nabuhayan ako ng loob! Kilala nila si Szymborska. May sinasabi sila pero hindi ko maintindihan. Ang isa, umalis. May taong sinundo sa unahan. Pagbalik niya, may kasama din siyang cute na parang batang version ni St. Pope John Paul II na alam kong isang Polish. Nasa sementeryo ngang ito nakalibing ang kaniyang mga kamag-anak ayon sa isang brochure na nabasa ko. Bilog na guwapo at sexy ang mukha. Ngumingiti ito sa akin at nang makalapit ay nagsalita sa Ingles! “How may I help you, Sir?” sabi niya. Sinabi kong kanina ko pa hinahanap ang puntod ni Szymborska. “No problem, I will bring you there. Please follow me,” sabi niya. Nag-thank you na may kasamang bow ako sa dalawang poging construction worker na nagpatuloy sa kanilang paghuhukay nang umalis kami.

Sa unahan, may nakaparadang puting golf cart. Sumakay dito ang lalaking batang St. Pope John Paul II. Pag-upo niya sa harap ng manibela pinagpag niya ang upuan sa tabi niya at sinabihan ako ng, “Sit here.” Parang gusto ko na siyang sabihan ng, “Oh forget about Wislawa Szymborska. You may bring me anywhere you like.” Siyempre, palihim kong tinadyakan ang sarili ko sabay sabi ng, “Mahiya ka naman konti. Kamukha siya ng Santo Papa at nandito ka sa sementeryo. Bawasan ang pagiging malandi!”

Naloka ako kasi malayo pala ang hinahanapan ko. Nasa kabilang bahagi ang puntod na hinahanap ko. Mga limang minuto rin siguro ang takbo ng golf cart. Ibinaba niya ako sa harap ng puntod ni Szymborska. Matapos kong magpasalamat at agad naman siyang umalis. Bago niya pinaharurot ang golf cart sinabihan niya ako ng, “Enjoy the grave!” At naiwan akong mag-isa. Literal na mag-isa dahil walang tao sa bahaging iyon ng sementeryo.

Payak ang puntod ni Szymborska. Dilaw ito na marmol at may dalawang granite na lapidang itim. Ang isa sa mga magulang niya. Sa lapida niya ang tanging nakalagay ay, “Wisława Szymborska: 1923-2012.” Walang krus ang kaniyang puntod. Siguro dahil komunista siya. Mas maraming puntod kasi ang may mga krus, at estatwa ni Mother Mary at mga kerubin dahil Katoliko ang Kraków. May dalawang masetera na may halamang hitik sa mga pula at puting bulaklak. May isa ring preskang tangkay ng puting Malaysiam mums. Mukhang may nauna sa aking bumisita nang araw na iyon.

Inilapag ko sa puntod niya ang dala kong bulaklak at nagdasal. Pagkatapos naupo ako sa katabing nitso at ninamnam ang kagandahan at katahimikan ng luntian at makulay paligid. May binalaybay na gustong kumawala sa aking puso’t isipan. Muli kong binuksan ang iPad mini ko na ilang saglit pa lamang ang nakalilipas ay ginamit kong mag-selfie kasama ang puntod ng hinahangaang makata. At heto ang bersiyon ko sa Filipino ng tulang Kinaray-a na nasulat ko. Una itong nalathala sa libro kong Sommarblommor: Poems written in Europe na inilathala ng University of Santo Tomas Publishing House noong 2019.

Sinulat sa Harap ng Puntod
ni Wisława Szymborska

Nakarating din ang isang bigkis
ng mga bulaklak na puti at lila
na preska at nakangiti pa.
Binili ko ito kanina dyan sa geyt.
Malawak pa itong Cmentarz Rakowicki.
May mapanna malaki at nakalagay na
numero 37 ang iyong nitsi. Piniktyuran
ko pa ito ng iPad ko. Pero isang oras na
akong paikot-ikot di ko pa rin ikaw
mahanap. Mabuti na lang may binatang
bersiyon ni Santo Juan Paulo II ang 
   ngumit
sa akin at dinala ako rito sa ‘yo. Abaw!
napakalayo pala ng hinahanapan ko. 
Ang mapa, sani mo nga sa isang tula,
di talaha mapagkakatiwalaan dahil di
   nagsasabi
ng totoo. Pero nandito na ako sa marmol
   mong
nitso. Namumulaklak ang pula at puti
na begonya. May pangalan mo sa lapida.
Pero sa kasingkasing ko, buhay gid ikaw
Wisława Szymborska!

Binasa ko roon nang malakas ang orihinal na Kinaray-a ng tulang ito. Naniniwala akong narinig iyon ni Szymborska. At kung hindi man, masaya pa rin ako na sa simple kong paraan naparangalan ko siya.

Bago ako umalis doon, nakasulat ako ng isa pang tula. At isang linggo matapos noon, nakasulat uli ako ng isa pa tungkol sa pagbisita kong iyon sa Cmentarz Rakowicki. Mahigit isang oras pa kasi akong namasyal sa sementeryo matapos kong lisanin ang puntod ni Szymborska. May nadaanan akong isang lalaking naka-Americanang itim na tumutugtog ng saxophone sa harap ng isang puntod. Kahit may silencer ito, dinig na dinig ko pa rin sa di-kalayuan. Mag-isa lang siya at ang lungkot-lungkot ang tinutugtog niya. Siguro wala pa siyang tatlumpong taong gulang. Tall, white, and handsome! Pa-discreet akong lumapit, mga tatlong nitso ang layo. Nahihiya akong lumapit talaga dahil baka makaistorbo ako.

Naisip ko, ano kayâ ang relasyon niya sa namatay? Magulang kayâ o kapatid? Kung straight siya, baka asawa na namatay sa sakit o sakuna, o baka anak? Kung hindi naman straight, baka mangingibig na namatay sa sakuna o AIDS o kanser? Naisip ko rin, baka guro niya sa musika? Tagos haggang kaluluwa ko ang kaniyang lumbay.

Habang tinitingnan ko ang mga eskultura doon at ang marikit na arkitektura ng mga musoleo, kapansin-pansin ang namumulaklak na mga lila at puting milflores sa sementeryo. Naalala ko si Tita Neneng na may ilang buwan pa lang namatay. Dapat kasama ko siya sa biyaheng ito sa Europa. Isa sa mga paborito niyang bulaklak ang milflores na tinatawag niyang “million flowers.”          

Nang hapong iyon ng tag-araw 2016 sa Europa, ang gaan-gaan ng aking pakiramdam. Ramdam na ramdam ko na buháy na buháy ako sa gitna ng isang sementeryo!

[Marso 4, 2023 / Malate, Maynila]

Kahit marami na ang mga bagong hotel sa Iloilo City ngayon, lagi ko pa ring pinipiling tumira sa Hotel Del Rio kapag nandoon ako. Sa unahan sa Megaworld Iloilo Business Park, na dáting airport ng Iloilo, ay may Marriot, Richmonde, at Belmont na. May Seda rin at iba pang bagong hotel sa kalapit din na Smallville at Atria. Sa Hotel Del Rio pa rin ako dahil marami akong masasayang alaala sa hotel na ito.

Noong nagkokolehiyo pa ako sa University of San Agustin, tatlo lang ang hotel sa lungsod: Amigo Terrace Hotel sa Iznart Street, Sarabia Manor Hotel sa General Luna Street na nasa bahaging City Proper pa, at itong Hotel Del Rio na nasa General Luna Street din pero nasa distrito na ng Molo. Itinayo ang Del Rio noong 1965. Natirhan naming magpamilya ang tatlong hotel na ito lalo na kung bagong babâ ang tatay namin mula sa biyahe bilang kapitan ng barko. Sinusundo kasi namin siya sa dating Iloilo Airport sa distrito ng Mandurriao.

Dito sa Hotel Del Rio ang Baccalaureate Breakfast namin nang mag-graduate ako noong college. Dito na kami nag-check in at naalala ko pa may mga dala kaming kaserola ng kanin at adobong baboy. Dala-dala naming magpamilya mula Antique! Nang panahong iyon wala akong nakitang mali sa ideang iyon ni Nanay, ang walang poise na pagtitipid. To think graduation ko naman. Kung sa ngayon may isang pamilya na makikita akong magtse-check in sa hotel na may dala-dalang kaserola ay maloloka ako! Kunsabagay, nang panahong iyon wala pang SM City at Robinsons Place. Wala pang Mang Inasal. Nag-iisa pa lang ang Jollibee na nasa maliit na SM Delgado, ang pinakaunang SM sa Western Visayas. Wala pa ring MacDo.

Ang hall ngayon sa Hotel Del Rio kung saan idinaos ang Baccalaureate Breakfast namin ay isa nang bayad center para sa electric company sa Iloilo. Dahil dito medyo na-cheapen ang hotel. Pero kapag nadadaanan ko ito, bumabalik pa rin sa akin ang masayang alaala nang umagang iyon. Sariwang-sariwa pa rin sa aking isipan na sa kada lagay ni Nanay ng medalya sa aking leeg ay tumatawa siyang umiiyak sa galak. Ultimate stage mother si Nanay at may tendency maging superdramatic in public. Noong bata ako, parang ikinahihiya ko siya dahil dito. Kada graduation, sinasabihan ko siya sa bahay pa lang na huwag siyang umiyak. Pero siyempre iiyak talaga siya sa bahagi pa lang ng graduation march. Ngayon, kapag uma-attend ako ng commencement exercises bilang propesor, entrance march pa lang sa PICC Plenary Hall, pinipigilan ko nang umiyak. At agad kong maalala si Nanay. Anak nga niya talaga ako!

Dumaan muli kami ni Jay sa Iloilo noong Enero 9 hanggang 11 bago lumipad pabalik ng Manila. Noong Hulyo ang huli naming pag-stay dito. Minsan lang naming napabuksan ang geyt palabas ng Esplanade dahil ulan nang ulan sa loob ng tatlong araw. Mahinang ulan lang sana pero walang tigil at ayaw naming mabasâ ang aming rubber shoes. Baka mangamoy sa eroplano.

Maganda ang lokasyon ng Hotel Del Rio. Via Esplanade, maaari nang lakarin ang Riverside Boardwalk kung nasaan ang paborito naming restawran, ang Punot. Mabuti at napa-reserve nang maaga ng mga kaibigan namin ang mesa sa terrace sa ikalawang palapag kung kayâ habang kumakain, natatanaw ko ang aming hotel sa kabilang pampang ng Iloilo Esplanade.

Mula Boardwalk maaari nang lakarin ang Smallville at Atria. Kung mahilig kayo maglakad tulad namin ni Jay, maaari na ring lakarin ang Plazuela de Iloilo at SM City, at maging hanggang Megaworld kung nasaan ang Iloilo Museum of Contemporary Arts o ILOMOCA. Habang naglalakad kami minsan ni Jay sa area na iyon, sinabi ko sa kaniya na noong estudyante pa ako sa University of San Agustin magmulang 1991 hanggang 1994, mga palaisdaan at asinan pa ang lugar na iyon. Ang Megaworld ang runway ng lumang Iloilo Airport na bahagi ng distrito ng Mandurriao. Kapag sumasakay ka sa nagta-taxi na eroplano, mga asinan ang makikita mo. Ngayon, puno na ng matataas at magagandang gusali ang nasabing lugar.

Ang pinakamaganda sa lahat sa lokasyon ng Hotel Del Rio, maaaring lakarin ang bahay ni Leoncio P. Deriada, ang aking Tito Leo. Kapag maglakad kami papunta roon, sa Esplanade kami dumadaan. Maraming bulaklak at mga halaman na madadaanan, at may ilang lumang mansiyon pa na maaaring silipin tulad ng mansiyon ng pamilyang Pison. Mga dalawampung minutong leisurely walk mararating na ang bahay ni Tito Leo sa San Jose, Molo sa likod ng Iloilo Supermart. Pero nitong huling pagbisita nga namin, nakakatamad na magpabukas ng geyt sa likod dahil umuulan kayâ sa highway na kami dumadaan. Madadaanan pa namin ang Molo Church, Molo Plaza, at ang sikat sa mga turista ngayon na Molo Mansiyon. Dalawang gabi rin kaming nakikain doon kina Dulce Deriada, na halos magkapatid na ang turingan namin lalo na ngayong wala na si Tito Leo.

Sa huling umaga namin doon sa Hotel Del Rio, sinadya naming tanghali nang bumaba para sa buffet breakfast. Alas-otso y medya kami kumain hanggang alas-diyes. Ilang beses binanggit ni Jay na nanghihinayang talaga siya na hindi kami nakaligo sa swimming pool ng hotel. Binusog na lamang namin ang mga sarili para hindi na mananghalian sa airport. Siyempre, ang ginawa ko talagang panghimagas ay ang malapot na tsokolate de batirol.

Ang tsokolateng ito talaga ang sumisimbolo sa memorya ko ng Hotel Del Rio. Malapot na matamis. Malasa mula dila hanggang kaluluwa. Ito ang kananam ng lahat ng mga masasayang alaala sa hotel na ito. Hindi na siguro kalabisang sabihin pa na ang bahay ko sa Lungsod Iloilo ay ang Hotel Del Rio.

[Enero 15, 2023 / Malate, Manila]

📷 Panay Viaje

Una kong narinig ang pangalang Aningalan mula kay Tatay. Kamamatay lamang ni Nanay noon at binubuhos niya ang panahon at lakas sa munting palayan namin sa Maybato. May mga alaga siyang baboy, baka, at mga bibi. Marami ring tilapya sa kaniyang maliit na palaisdaan. Mula roon, may makikitang kabundukan. Sabi niya sa akin habang nagkakape kami sa ilalim ng malabay na mangga, “Iyan ang Aningalan. Malamig doon. Parang Baguio. May mga pine tree din. Marami nga lang NPA.”

Nakapunta raw siya doon noong binata siya. Naglakad lang sila. Nagkakamping kung saan maabutan ng gabi. Doon daw makikita ang karagatan.

Pangalawang beses kong marinig ang pangalang Aningalan mula kay Manang Akay, ang yumaong makata sa Kinaray-a na si Felicia M. Flores. Marfil ang apelyido ng kaniyang ina na mula sa angkan ng isang malaking pamilya sa San Remegio. Sakop ng bayan ng San Remigio, Antique ang Aningalan.

Si Manang Akay ang walking dictionary ko ng Kinaray-a noon. Noong inihahanda ko para ilathala ang libro kong Mga Binalaybay kang Paghigugma (Imprenta Igbaong, 2008), kalipunan ko ng mga tula ng pag-ibig sa Kinaray-a, inupuan naming dalawa ang manuskrito upang i-proofread at i-edit. May ilang linya at saknong pa akong inayos noon dahil sa mga mungkahi niya. Kayâ alam ko pulido ang Kinaray-a ko sa librong ito dahil sa tulong niya.

Sabi ni Manang Akay, doon daw sa Aningalan ma-aningal mo ang tunog ng dagat, ang lagaslas ng alon. Ang “aningal” ay salitang Kinaray-a para sa tinig o tunog na naaalala mo o akala mo naririnig mo. Halimbawa, parang nairirinig mo ang boses ng yumao mong ina. Doon sa Aningalan, dahil siguro malayo ang dagat subalit natatanaw ito, para bang naririnig mo pa rin ang hampas ng alon sa dalampasigan.

Kasama naming umakyat ni Jay ng Aningalan noong Lunes ang pinsan kong si Nene Oliva, ang bana niyang si Nong Junior, at ang mga anak nila at isang apo. Sina Nang Nene ang nagbabantay ng bahay namin sa Maybato kung wala kami. Dinaanan din namin ang isa ko pang pinsan sa Barangay Supa, si Noli, at ang asawa niyang si Neneng. Gusto ko kasi ipakita sa kanila ang lokasyon ng binili kong lupa sa Aningalan. Gusto ko ring ipasyal sila at pakainin bilang Christmas treat ko sa kanila. Sampung adult at isang bata kami na kasyang-kasya sa van na inarkila ko.

Malapit lang ang Aningalan. Mga 40 kilometro lang ang layo nito sa bahay namin sa Maybato. Mga isang oras lang din ang biyahe. Paakyat kasi at simentado na sana ang kalsada ngunit may apat na bahagi itong sira dahil bumagsak ang lupa. Kaya pa rin naman ng mga sasakyan at medyo nasasayad lang kung minsan.

Bumaba kami saglit sa harap ng lupang binili ko. Sa Barangay Tubudan talaga ito at mga tatlong kilometro paakyat pa ang sentro ng Barangay Aningalan. Doon tanaw ang karagatan sa harap ng San Jose de Buenavista. Sabi ng binilhan ko ng lote, kapag gabi raw, makikita mula roon ang pulang ilaw ng malaking R sa facade ng Robinsons Place Antique. Wala pang isang kilometro ang layo ng mall na ito sa bahay namin sa Maybato.

Ito nga ang Aningalan ang kinukuwento noon ni Lolo Garâ, ang ama ni Tatay, na kabundukan kung nasaan ang palasyo nina Rapunzel at ng prinsipe nito. May edisyong Ladybird Series ako ng Rapunzel na pasalubong ni Tatay minsang pag-uwi niya sa biyahe bilang isang kapitan ng barko. Hindi pa ako marunong magbasa noon at si Lolo Garâ ang pinapabasa ko. Hindi niya ito binabasa sa Ingles kundi retelling sa Kinaray-a ang ginagawa niya. Sa larawan ng katapusan ng kuwento, gutay-gutay ang damit nina Rapunzel at ng prinsipe nito nang muli nilang matagpuan ang isa’t isa. Nabulag ang prinsipe dahil napuwing ng buhangin nang ihulog ito ng bruha mula sa tore at nagpagala-gala sa gubat. Nang mapatakan ng mga luha ni Rapunzel ang mga mata nito ay muling nakakita. Kayâ natunton nito ang pauwi sa kanilang kaharian at isinama si Rapunzel at pinakasalan. At siyempre, nabuhay silang maligaya habambuhay. Hindi dito nagtatapos ang bersiyon ni Lolo Garâ na buong akala ko talaga ay nasa libro. Sabi niya, inimbitahan siyang magluto ng pansit sa kasal nina Rapunzel at ng prinsipe nito! Doon daw sa ikapitong bundok na makikita sa likod ng bahay namin, nandoon ang palasyo nina Rapunzel. Doon daw siya nagluto ng pansit. Sa batang puso ko noon, namamangha at ipinagmamalaki ko ang Lolo ko. Kuruin mo, naging kusinero siya sa kasal ni Rapunzel! Si Lolo Garâ kasi ang tagaluto sa amin noon at talagang masarap ang kaniyang pansit gisado na inuulam ko sa kanin! Hanggang ngayon inuulam ko pa rin sa kanin ang pansit.

Pangalawang pinuntahan namin ang Igbaclag Cave. Hindi na ako sumama sa pag-akyat at paggapang papasok ng kuwebang bato. Naupo lang kami ni Nang Nene kasama ang apo namin sa isang kubong kawayan at ninamnam ang malamig at malinis na simoy ng hangin. Naligo rin kami sa katahimikan at kaluntian ng paligid habang kumakain ng nilagang itlog na baon nila.

Pagkatapos sa kuweba, idinaan muna namin ang mga gamit namin ni Jay sa container van na cottage namin sa bagong-bagong resort na ang pangalan ay Aningalanja. Pag-aari ito ni Dr. Robler Pechueco, isang dentista at kaklase ko noong prep sa Assumption Antique.

Mula Aningalanja ay pumunta kami sa D’Alejos Nature Park. Isa itong maliit na hardin na may mga eskultura simento. Gusto ko ang mga bulaklak doon subalit medyo masakit sa mga mata ko ang mga estatwa ng elepante at mga Ita. Hindi ko rin alam kong gusto ko o hindi ang simentong Noah’s Ark nila na puwede talagang pasukin at akyatin. Patok ito sa ng dumadayo roon at marami ang nagpapakuha ng litrato dahil Instagramable ito. Hindi ito ang idea ko ng isang hardin pero masaya ako dahil masaya roon ang mga kasama ko lalo na ang mga bata.

Pagkatapos nito ay pumunta naman kami ng Highland Park Strawberry Garden. Medyo malawak na hardin ito na punô rin ng mga bulaklak. May greenhouse sila ng mga istroberi. Mas Instagramable ito kaysa D’Alejos subalit masakit din sa mga mata ko ang mga kulay doon. Nato-tolerate ko kasi ang ganda ng mga kulay lila nilang San Francisco at nag-selfie nga kami ni Jay doon. May playground din para sa mga bata at ang saya-saya doon ng kasama naming apo. Mistulang view deck din ang kanilang restawran at doon na kami nananghalian. Ang pinakagusto ko roon, may signal ang LTE ko! Hindi stable pero makapag-post ako sa FB at makapagpadala ng mensahe sa Messenger. Sa ibang bahagi ng Aningalan, walang silbi ang aking LTE.

Dahil sa internet signal na ito, bumalik kami ni Jay doon para mananghalian sa ikalawang araw namin sa Aningalan. Masarap din magtambay sa restawran nila. Hindi na kami siningil ng entrance fee dahil kakain lang naman kami. Pag-alis namin, may tindang istroberi sa kiosko sa may tarangkahan. Isang daan lang ang 1/4 kilo. Yung medyo malalaki, PhP150. Maliliit ang istroberi nila. Pero sabi ng nagtitinda, organic ito. Ito ang pinulutan namin sa redwine habang naghihintay ng paglubog ng araw sa balkonahe ng container van naming cottage. Nagkasundo kami ni Jay na bagamat di hamak na maliliit ang istroberi sa Aningalan kumpara ng istroberi sa Baguio, mas masarap ito. Mas matamis at mas malasa.

Halos alas-tres na ng hapon nang hinatid kami ng van sa Aningalanja mula sa strawberry farm. Pagbaba namin doon, nagpaalam na kami ni Jay sa kanila. Ihahatid na kasi sila ng van pauwi sa Supa at sa Maybato.

Sa pangalawang araw, pagkatapos naming mag-agahan sa Banglid Dos, resort din na pagmamay-ari ni Robler na nasa katabi lang ng D’Alejos, naglakad kami ni Jay pababa ng lote namin sa Tubudan. Mga 30 minuto ring lakaran ito kung dirediretso. Nagsa-sight seeing at nagpi-picture taking pa kasi kami kayâ inabot kami ng isang oras. Ang ganda kasi dumadaan kami sa kalsada sa gitna ng gubat ng mga punong pino. Ang struggle ay ang pabalik paakyat. Nakakahingal para sa akin na medyo kulang sa ehersisyo at may kabigatan! Pagdating ng tanghali, nangitim na kami dahil sa sikat ng araw na halos hindi namin nararamdaman dahil malamig ang simoy ng hangin.

Sa gabi, talagang malamig. Alas-kuwatro ng hapon ay nagsisimula nang bumaba ang mga ulap sa kabundukan at lumalamig na ang ihip ng hangin. Pagkagat ng dilim nagiging 18 degrees na ang temperatura! Umakyat si Robler na nakamotorsiklo sa Aningalan sa ikalawang araw namin doon. Nakasalubong namin siya ni Jay sa kalsada habang pababa kami ng Tubudan. Kami raw ang unang bisita sa Aningalanja at tinanong niya kami kung kumportable ba kami sa container van at kung hindi raw ba mainit. Tuwang-tuwa siya nang sinabi kong gusto ko dahil spacious ito. Buong araw din itong malamig. May view rin ito ng mga pine tree sa katapat na lote sa kabilang kalsada.

Sa huling araw namin doon, bago bumaba ng Banglid Dos para sa aming agahan, naglakad muna pa-Lake Danaw. Nasa unahan lang ng Aningalanja ang dirt road papunta roon. Nadiskubre namin, mga isang kilometro din pala papasok ito. Pero natuwa kami dahil ang kalsada papunta roon ay talagang nasa gubat na. May nadaanan din kaming pangmayaman na private resort at mga vegetable farm na may mga namumungang kamatis. Pasado alas-otso pa lang at walang tao sa isang kamalig sa bungad ng hardin na ito na may lawa. Tig-PhP20 ang entrance fee na nakalagay sa karatula. Nag-tao po kami pero walang sumagot. Pumasok pa rin kami dahil wala namang bakod at inisip na baka nasa loob ang bantay. May tatlong turistang tin-edyer kaming nakasalubong. Paalis na sila. Tinanong ako ng isang guwapo na naghi-Hiligaynon kung may tao na raw ba sa entrance. Sabi namin wala pa. Sabat naman ni Jay, baka libre talaga! At nagtawanan kami. Wala ngang tao roon. Dalawa lang kami ni Jay sa isang maliit na hardin na napapalibutan ng mga palaisdaan. Maraming pusa ang nandoon na antok na antok pa yata. Tinanong ko sila kung sila ba ang bantay. Dedma sila. Ayaw magising. Isa lang ang gising na gising na hinahabol ang drone ni Jay. Umalis na lamang kami subalit wala pa ring bantay na dumating.

Sa pangalawang hapon namin doon, habang umiinom kami ng red wine at nakikinig sa mga awitin ng ABBA, at hinihintay ang takipsilim habang ninanamnam ang lalong paglamig ng ihip ng hangin at pinapanod ang pababa ng mga ulap sa kabundukan, naiisip ko sina Tatay, Manang Akay, at Lolo Garâ.

Alam kong tuwang-tuwa si Tatay na malamang may binili akong lupa sa Aningalan at magkakaroon ng bahay at hardin doon ilang taon mula ngayon. Tatawagin ko itong Hardin Milagros o Garden of Miracles. Nakapangalan sa babaeng kaniyang pinakamamahal. Ako ang kanilang panganay at patunay sa kanilang pagmamahalan ang ibinigay nilang pangalan sa akin—Iremil. Pinag-isa nilang pangalan. Mula sa Ireneo at Milagros.

Matutuwa rin siguro si Tatay kapag sinabi kong parang wala na rin namang mga NPA doon. Siyempre, hindi ko rin naman talaga alam kung meron o wala. Basta noong nasa elementarya at hayskul ako, may mga kaklase na akong taga-San Remegio at hindi kami pumupunta sa kanila dahil marami nga raw mga NPA doon.

Alam ko ring tuwang-tuwa si Manang Akay na nandoon ako sa Aningalan, sa bayan na pinag-ugatan ng kaniyang malutong na Kinaray-a na hindi niya ipinagdamot sa akin. Nalulungkot lang ako dahil kung buháy pa sana siya tiyak sasamahan niya ako roon at sasabihin sa akin ang mga pangalan sa Kinaray-a ng mga bulaklak at punongkahoy roon. Gayunpaman, alam ko na natutuwa si Manang Akay na nakasulat ako ng apat na binalaybay doon sa Aningalan.

At si Lolo Garâ, tiyak na humahalakhak ngayon sa labis na tuwa at pagpalangga sa akin dahil napuntuhan ko na ang ikapitong bundok na ang sabi niya sa akin ay nandoon ang palasyo nina Rapunzel at ng prinsipe nito. Wala man akong natagpuang palasyo roon, magkakaroon naman ako ng maliit na bahay na napapalibutan ng hardin. Hindi man kasing haba ng buhok ni Rapunzel ang buhok ko at hindi naman talaga prinsipe ang kasama ko roon, pero masaya ako, masaya kami na kasama ang isa’t isa sa isang napakagandang lugar.

Mga dalawang taon na lang, iyon na ang magiging tahanan namin. O sisimulan na naming ipasad ang maliit na bahay at malawak na hardin namin doon.

Aningalan, ang pook kung nasaan maririnig ang alaala ng isang tinig o tunog. Tinig ng mga taong nagmamahal sa akin ang maaalala ko roon. Tinig ng mga taong minamahal ko at minamahal ako ang maririnig ko doon sa Aningalan.

[Disyembre 29, 2022 / Maybato]

A good book is a priceless gift. We should, however, make a distinction between a GOOD and a BAD book. A good book, on one hand, is meant to help the reader become more human. And a good human being is someone who believe and respect in the universal values of truth, justice, and peace. A bad book, on the other hand, is meant to deceive a reader by revising history or peddling fake news. It will make the reader think bad and do something bad.

What we are launching today—Lourdes Lim Wang’s two collections of flash fictions Cockfighting and Other Stories and The Cycle (Awakening of the Mind) published by Kasingkasing Press—are definitely good books. That is why we at the Bienvenido N. Santos Creative Writing Center of De La Salle University are happy and honored to organize this launching together with Fo Guang Shan Mabuhay Temple, Buddha’s Light International Association Philippines, and Kasingkasing Press.

My friendship with Lourdes started in 2018 when she invited me to watch the media presentation of Siddharta: The Musical here in Mabuhay Temple. It was then that I discovered this temple and the delicious vegetarian restaurant that became my favorite during pre-pandemic times. During that visit, the Venerable Abbess gifted us with the book 365 Days for Travelers: Wisdom from Chinese Literary and Buddhist Classics by the Venerable Master Hsing Yun. This book, along with The Daily Stoic by Ryan Holiday, became my bedside reading first thing in the morning.

Every opening of the term in La Salle, I would begin my first lecture on why do we have to read literature with the January 11 entry by Yu Qiuyu (English translation by Miao Guang) titled “Why Youth Should Read” that says, “The biggest reason to why we read is to rid ourselves of mediocrity. Mediocrity is an attitude that passively seeks ways of survival. Mediocre people do not lack anything; they are just nonchalant about the excitements of this world, the length of human history, the sacredness of ultimate justice, or the profound meaning of life.”

I’m thinking that someday, in the future editions of this daily readings of Chinese literary and Buddhist classics, one of the stories of Lourdes will be included. For indeed, and I’m only speaking of the two featured books today because Lourdes is the author of nine other books in Mandarin which I don’t have access to, the flash fictions of Lourdes Lim Wang have the capacity to quicken us to life, to live a good life, a good life in the context of Buddhism and Stoicism.

To continue the quote by Yu Qiuyu, “Only books can bring the expansiveness of space and infiniteness of time in front of you; only books can direct the already flying signals of the noble life towards you; only books can present to you the profound wisdom in that wonderful contrasts against ignorance and hideousness.” Qiuyu might as well be referring to Cockfighting and Other Stories and The Cycle (Awakening of the Mind).

I am both humbled and honored to be given the task to welcome you all today in this twin book launching. Please don’t forget to buy the books. Thank you and Mabuhay tayong lahat!

Noong nakaraang linggo may natanggap akong mga tanong sa Messenger mula sa isang estudyante ng literatura sa Lungsod Baguio.

As a rule, dinidedma ko ang mga ganito lalo na kung ang mga tanong ay: Kailan at saan kayo ipinanganak? Ano-anong mga libro ang sinulat ninyo? Ano ang ibig sabihin ng tula mong “Ang Baboy?” Mga tanong na puwede nang i-Google ang mga sagot.

Mayroon pa ngang isa na parang sinisisi ako kung bakit hindi niya mahanap sa internet ang maikling kuwento kong “Ang Monyeka.” Sigurado daw na babagsak sila sa report nila sa klase. Tawang-tawa ako sa PM na ito. Siyempre dinedma ko. Naisip ko, una, wala akong akdang ganiyan. Siguro maikling kuwento ‘yan ni Alice Tan Gonzales na isinalin ko sa Filipino. Pangalawa, bisi ako sa buhay ko at pakialam ko kung babagsak sila sa report nila!

Ang winner talaga, may nag-PM din sa akin na gusto akong interbiyuhin dahil sabi raw ng titser nila GAMABA awardee ako. Sabi ko, baka nagkamali lang ang titser nila. Hindi ako Gawad Manlilikha ng Bayan Awardee at kailanman ay hindi ako magiging GAMABA. Nag-insist siya na GAMABA awardee ako. Sigurado daw siya. Natawa ako at pabiro siyang sinagot ng: Baka ang ibig mong sabihin National Artist ako? Pero hindi pa sa ngayon. Baka matagal pa iyon kasi bata pa ako. Pero nagmakaawa siyang magpainterbiyu na ako dahil kailangan daw talaga nilang mag-interbiyu ng isang GAMABA awardee. Hayun, blocked na!

Pero itong mga tanong na natanggap ko mula sa FB friend kong si Leo Fordan na estudyante ng BA Language and Literature sa University of the Philippines Baguio ay maayos na mga tanong. Mga tanong na gusto kong sagutin dahil hinggil ito sa pagtuturo ng panitikan. Para daw sa klase nila ito sa Teaching Language and Literature. Sabi ko kay Leo, sasagutin ko ang mga tanong niya sa aking blog at babanggitin ko na galing sa kaniya ang mga tanong. Mukhang na-excite naman siya.

Kayâ heto ang mga sagot ko sa siyam na tanong ni Leo hinggil sa mga karanasan ko bilang guro ng literatura at malikhaing pagsulat.

1. Ano-anong mga sabjek ng Panitikan ang tinuturo mo?

Ang mga paborito kong ituro sa undergrad ay ang Literatures of the Philippines, Literatures of the World, Literatures of the Visayas, at Philippine Materpieces.

Sa graduate school naman, gustong-gusto kong itinuturo ang Literary History of the Philippines, Vernacular Literatures, at Literary Translation.

Nag-develop din ako ng kurso sa grad school—ang Archipelagic Identities o Archipelagic Philippine Literature.

Nagtuturo din ako ng malikhaing pagsulat: tula, katha, sanaysay, at dula sa parehong undergraduate at graduate na programa.

2. Paano ka namimili ng mga tekstong gagamitin sa klase?

Hanggat maaari para sa akin, piliin ang akda ng mga Filipinong manunulat. O magsimula sa akdang Filipino.

Halimbawa, nang hiniling ng Graduate Program Coordinator namin na magturo ako ng Archipelagic Identities, panay mga librong Filipiniana ang mga babasahing ni-require ko tulad ng mga libro nina Merlie Alunan, Criselda Yabes, Ramon Muzones, Resil Mojares, Rio Alma, at Cirilo F. Bautista.

Kapag nagtuturo ako ng Philippine Literature, heavy ang readings ko sa mga akdang Bisaya. Lagi kong isinasama ang mga akda nina Leoncio Deriada, Merlie Alunan, Alice Tan Gonzales, at Magdalena Jalandoni. Pero sariling bias ko na ito bilang iskolar ng mga panitikan ng Kabisayaan.

Hindi ko rin kinakalimutan ang mga marginalized. Palagi kong isinasama ang mga bading na sanaysay ni Ronald Baytan. Isinasama ko rin ang ilang tula ng mga makatang Tsinoy na sina Grace Hsieh Hsing at Jameson Ong.

Ang mga tekstong itinuturo ko sa klase ay mga akdang gusto ko para mas maramdaman ng mga estudyante na masaya ako habang nagkaklase kami.

3. Bakit mo piniling maging guro ng Panitikan? May anumang inspirasyon ka ba?

Hindi ko talaga pinili na maging guro. Nag-aral ako ng B.S. in Biology sa University of San Agustin sa Lungsod Iloilo bago ako mag-M.F.A. in Creative Writing. Nang pumasok ako sa kolehiyo, ang ambisyon ko talaga ay maging doktor. Kayâ nag-premedicine course ako. Ang kaso, nadiskubre ko ang pagbabasa at pagsusulat ng literatura nang nasa kolehiyo na ako. Naging seryoso ako sa pag-attend sa mga writing workshop ni Leoncio P. Deriada na propesor sa University of the Philippines Visayas. Hayun, nawalan na ako nang gana sa Biology. Tinapos ko lang ito dahil sa mga barkada ko. Pagkatapos nito, nag-aral na ako ng creative writing sa La Salle.

Nang mag-M.F.A. ako sa La Salle, wala pa rin sa plano ko ang pagtuturo. Ang gusto ko noon ay magsulat full time. O umuwi ng Antique pagkatapos mag-aral at mag-farming. Pero nang minsang nangangailangan ng part time na guro ang Department of Literature ng La Salle, pina-teaching demo ako ng chair at hayun nga, sa batang edad na 23 ay naging guro ako.

Pinanindigan ko na ang pagiging guro. Isa pa, alam naman natin na ang hirap ng buhay ng isang full time na manunulat sa Filipinas. Lalo na kung tula o mga kuwento ang sinusulat mo. Maliban na lamang siguro kung magsulat ka para sa mga korap na politiko o ipagamit mo ang iyong talento sa pagsusulat upang pabanguhin ang imahen ng mga korporasyon (lokal man o multinasyonal) na mapang-api sa mga manggagawa nila at mapanira sa kapaligiran.

Pagtuturo na ang pinakamarangal na trabaho para sa isang manunulat sa ating bansa upang masigurong mabuhay siya nang marangal. Walang malasakit sa literatura ang bayang ito.

Sa personal na danas, masaya ako sa pagtuturo ng literatura at malikhaing pagsulat. Parang hindi ito trabaho para sa akin.

4. May personal na pilosopiya ka ba sa pagtuturo ng Panitikan? Gaya ng, halimbawa, paano mo ba bibigyang-kahulugan ang “panitikan”? Hindi teknikal ang hinihinging sagot.

Sa isang sesyon ng Iligan National Writers Workshop sa Lungsod Iligan maraming taon na ang nakakaraan, kasama kong panelist ang hinahangaan kong manunulat na Bisdak na si Merlie Alunan. Habang tinatalakay namin ang isang tula, may ibinahagi siyang kahulugan ng tula. Sabi niya? “What is poetry? Poetry is human speech.” Talagang napaisip ako. Napakasimpleng pagpapakahulugan sa tula subalit dahil si Ma’am Merlie ang nagsabi nito, alam ko sa puso’t isipan ko na hindi simple iyon. Ilang buwan o ilang taon ko ring pinagmunian iyon. Oo nga ano, kung ang tawag sa nagsasalita sa isang tula ay persona, maging tao ito, tanim, o dagâ, nagsasalitang tao pa rin talaga ang naririnig natin.

Kayâ kapag nagko-close reading kami ng mga estudyante ko sa klase, maging tula, katha, o sanaysay man ang tinatalakay, nagsisimula talaga ako doon sa tanong na sino ang nagsasalita sa akdang ito. Anong klaseng tao/nilalang siya? Ano ang sitwasyon niya habang nagsasalita? Ano ang sinasabi niya? Bakita niya sinasabi ito? Paano niya sinasabi ito? Bakit ganito ang paraan ng pananalita niya? Maraming nasasagot na tanong sa bahaging ito ng talakayan.

Kung gayon, ang isang likhang pampanitikan para sa akin ay tinig ng isang tao para sa kapuwa tao. Kayâ laging makatao ang isang akdang panliteratura. Ginagawa nitong mas makatao ang may-akda at mambabasa. Mas nagiging tao tayo kung nagsusulat tayo at nagbabasa.

5. Ano ba ang layunin sa pagtuturo ng Panitikan: kasiyahan, politika, o pilosopiya? (Inadap mula sa Showalter 2003)

Ang layunin sa pagtuturo ng literatura ay sa tingin ko katulad din sa layunin at halaga ng panitikan ayon kay Horace—dulce et utile. Ang magbigay ng aliw at aral sa mambabasa, at lalo na sa manunulat.

Gaya ng sinabi ko sa pang-apat na tanong, ang layunin talaga ng pagtuturo ng panitikan ay gagawing mas makatao at mas tao ang guro at estudyante sa pamamagitan ng pagbasa at pagtalakay sa isang akda.

Sa tingin ko ito ring ang tinutukoy ni Elaine Showalter na mga layunin ng pagtuturo ng panitikan—ang magbigay ng kasiyahan, na lagi itong politikal, at isang uri ng pamimisolopiya. Dahil ang isang muhasay o magandang akdang panliteratura ay naghahandog ng kasiyahan habang sinusulat at binabasa, mapagpalaya ito dahil makatotohanan at makatarungan, at isang pagmumuni-muni ito tungkol sa kalagayan nating mga tao.

6. Kung mayroon man, sino sa (mga) paborito mong awtor o iskolar ang sa tingin mo nakakaimpluwensiya sa iyong pagtuturo?

Ang mga guro ko sa pagsusulat ang mga nagturo din sa akin kung paanong maging mabuti at magaling na guro: Leoncio P. Deriada, Cirilo F. Bautista, Isagani R. Cruz, at Marjorie Evasco. Sina Deriada at Evasco ay nagawaran ng Metrobank Outstanding Teacher Award.

Natutuhan ko kina Deriada at Bautista na mahalaga ang personal na ugnayan ng guro at estudyante kahit sa labas ng klasrum. Sa katunayan, hindi ko talaga naging guro si Deriada sa klasrum. Sa mga workshop at lektura ko lamang siya naging guro. Mas marami akong natutuhan kay Bautista sa mga pagbabakasyon naming dalawa sa Lungsod Baguio. Kini-claim ko talaga na anak ako nina Deriada at Bautista.

Natutuhan ko kina Cruz at Evasco ang pagdisenyo nang mabuti sa mga klase para maging optimum ang pagkatuto ng mga estudyante.

7. Paano ka nagdidiskas ng mga tekstong pampanitikan? May partikular ka bang estratehiya? Mayroon bang mga gawain ng iba sa pagtuturong Panitikan na AYAW mo o sa tingin mo mali?

Base sa listahan ng apat na guro ko, may pagka-formalist talaga ang bias ko

bilang guro ng literatura. Kayã mahilig ako sa close reading dahil ito talaga ang training ko.

Ang ayaw ko sa mga guro ng literatura (at ng kahit anupamang asignatura) ay kung masyadong prescriptive sila. Iyong tono palagi ay sila lang ang magaling at tila bang may isang paraan lamang ng pagsulat at pagbasa ng literatura at ang nag-iisang paraang ito ay ang paraan nila. Nakakawalang gana ang mga gurong ganito.

8. Paano mo sinusukat ang pagkaunawa ng mga estudyante mo sa mga kinakailangang babasahín sa klase?

Para sa pagkompyut ng grado, nagbibigay ako ng essay type na mga exam. Dito malalaman ko kung nagbasa at nakinig sa talakayan ang isang estudyante.

Nalalaman ko rin kung nag-iisip ang estudyante kung mahirap ang mga tanong nito sa akin. At kung aktibo itong nakikilahok sa talakayan. May mga estudyante ring tapos na namin halimbawang talakayin ang isang tula ni Pablo Neruda subalit makikita kong may hawak-hawak na libro ni Neruda sa pagpasok sa klase.

Ang pinakaepektibong panukat ng pagkatuto o nalalaman kong nagtagumpay ako bilang guro ay kadalasang nalalaman ko kapag tapos na ang semestre at nasumite ko na ang grado. Halimbawa, bigla na lamang ako makakatanggap ng liham o email ng estudyanteng nagpapasalamat sa akin na naging masugid silang mambabasa o naging manunulat dahil na-inspire sila sa klase namin.

Minsan din, noong nagtuturo pa ako sa Miriam College, isang gabi may dating estudyante akong nakasalubong sa overpass sa pagitan ng Miriam at Ateneo sa Katipunan Avenue. Tuwang-tuwa siyang makita ako subalit nahihiya naman ako dahil hindi ko na siya matandaan. Sabi niya sa akin, nag-aaral siya ng M.A. sa Ateneo dahil na-inspire daw siya sa mga binasa namin sa klase.

Ang pinakasukatan sa akin na nagawa ko nang maayos o magaling ang trabaho ko bilang guro ng panitikan ay ang malaman na ang dating estudyante ko ay patuloy na nagbabasa ng literatura kahit na matagal nang tapos ang klase namin at kahit graduate na sila.

9. May payo ka ba sa isang bagong guro ng panitikan?

Magbasa nang magbasa. Magsulat din kung kaya. O mag-attend o mag-observe ng palihan sa mga pagsulat.

Mag-invest sa pagbili ng mga libro. Kailangang malawak ang pagbasa. In love dapat sa literatura. Kung wala pang pambili ng libro, magtambay sa mga library. (Huwag humingi ng libro sa mga manunulat. Karamihan sa amin ay hindi kumikita sa mga libro namin. Bibilhin pa namin ang sariling libro kung may gusto kaming bigyan.)

Sa klase namin noon sa The Teaching of Literature kay Isagani R. Cruz, sinabi niya na dapat daw manunulat ang guro ng panitikan. Halimbawa kung nagtuturo ka ng maikling kuwento, dapat daw naranasan mong magsulat ng maikling

kuwento. Karanasan lang naman. Hindi naman daw kailangang manalo ka ng Palanca o National Book Award. Ang mahalaga, maranasan mo ang proseso ng pagsulat para mas malalim ang pang-unawa mo sa mga akda.

Para sa akin, sapat nang wide reader ang isang titser ng literatura.

Kagaya ng naikuwento ko na sa inyo noong meet and greet natin para sa palihang ito, B.S. Biology graduate ako dahil ang gusto ko talaga noon, at gustong-gusto ng mga magulang ko, ay maging doktor ako. Yung totoong doktor kagaya ninyo at hindi doktor ng pilosopiya sa literatura.

Sa University of San Agustin ako sa Lungsod Iloilo nag-pre-medicine at nasa College of Liberal Arts kami gayung may College of Pharmacy at Medical Technology naman ang San Agustin kung saan marami ang nagta-top 10 sa mga board exam. Sa Liberal Arts sa San Agustin, kadalasang Biology major ang nagiging editor in chief ng student paper na L.A. Journal. Sa katunayan, pareho kami ng kaibigan kong manunulat na si Dr. Alice Sun-Cua na naging editor in chief ng L.A. Journal. Siguro mga 10 or 15 years apart! Depende sa aaminin ni Alice.

Malakas kasi sa humanities ang curriculum namin. Tadtad sa mga Filipino subjects na ako lang ang interesado sa batch namin, gayundin sa English at Literature subjects. Mabagsik din ang teacher namin sa Art Appreciation kayâ kabisado ko ang impressionism at expressionism na paborito yata niya. Mayroon din kaming Pharmaceutical Latin at namamangha ako dahil napakaraming English words pala ang nanggaling sa Latin. Nag-enjoy ako kahit masakit sa bangs ang mga declention: aromatica, aromaticos, aromaticarum, ganoon. Nakakanerbiyos din ang pagbabalasa ng class cards para sa tatawaging mag-recite ng ex-seminarian na guro naming parang palaging may hang-over ang itsura kapag pumapasok sa klase.

Sa kolehiyo noon parang given na ang karamihang magagaling na campus writer ay B.S. Biology. Kayâ labis akong natuwa sa isang lektura ni Propesor Felipe “Jun” de Leon, Jr. dito sa De La Salle University bago magpandemya. Naikuwento niya ang tungkol sa pag-develop nila ng pre-med curriculum na heavy sa humanities sa University of the Philippines, Diliman noon. Si Jun de Leon ay isang cultural worker at dating tagapangulo ng National Commission for Culture and the Arts. Gusto raw kasi nilang babad sa humanidades ang mga doktor ng bansa, na maging mas makatao ang mga ito, na hindi lamang katawan ng pasyente ang gagamutin kundi pati na rin ang kaluluwa. Naisip ko na siguro ang curriculum namin sa San Agustin noon ay ibinase sa kurikulum na dinivelop nila.

Siguro para sa 4th La Salle National CNF Workshop for Doctors ay imbitahan natin si Prop. de Leon na magsalita hinggil dito. At upang malaman din niya na mukhang natutupad nga ang pinangarap nila noon na magkaroon tayo ng mga doktor na makatao. Napatunayan na ninyong mga fellow sa palihang ito na mga doktor kayong in touch pa rin sa inyong pagiging tao. Ang wika, lalo na ang likhang-pampanitikan, ay siyang pangunahing patunay na tayong mga tao, kahit na nabibilang sa Kingdom Animalia, ay mas angat pagdating sa pagmamalasakit sa isa’t isa kaysa ibang mga hayop at káya nating ipahayag sa mabisang paraan ang mga pagmamalasakit nating ito. Hindi animal instinct lamang ang ating pagiging mabuti kundi pinagmumunian din natin ito gamit ang mga salita.

Ngayon, baka may nagtatanong sa inyo kung nagsisisi ba ako na hindi ako nag-proceed sa medicine proper noon. Ang sagot ko: slight. Nang ma-renal failure ang Nanay ko noon at naubos ang pera namin sa pagda-dialysis at sa kaniyang kidney transplant, parang nagsisisi ako dahil bilang guro ng literatura at manunulat, wala akong maiambag na perang pampagamot. Medyo nagsisisi rin ako kapag nakikita ko ang mga barkada ko noong kolehiyo na mga doktor na ngayon at ang yayaman na nila. Pero okey lang. Payamán na rin ako ngayon at mukhang makakahabol naman. Hindi salamat doktor kundi salamat La Salle.

Muli, pinasasalamatan ko ang guro kong si Professor Emeritus Marjorie Evasco na siya ring Writer in Residence namin sa Bienvenido N. Santos Creative Writing Center, sa pag-direct ng palihang ito. Madamu gid nga salamat sa dalawang panelist natin na sina Dr. Joti Tabula at Dr. Lance Catedral. Maraming salamat din sa inyong doctor-fellows sa pagbahagi ng inyong sarili sa palihang ito. Batid kong palaging kulang sa oras at pahinga ang mga doktor. Nagpapasalamat din ako sa BNSCWC staff na sina May Raquepo at Hannah Pabalan na kung wala sila, baka kakailanganin ko na ng psychiatrist (May endocrinologist at cardiologist na po ako!) sa dami ng mga miting at aktibidades na kung minsan ay nag-o-overlap pa nitong buwan ng Nobyembre.

Magandang gabi sa ating lahat at naway bugayan tayo lagi ng Mahal nga Makaaku!

Nang ilunsad ang Intergovernmental Panel on Climate Change report sa New York sa Estados Unidos ng Abril ng taong ito, sinabi na ni United Nations Secretary General Antonio Guterres na mayroon na tayong climate emergency. Ayon sa mga siyentipikong pag-aaral, pabilis nang pabalis na ang pagdating ng mga climate disaster sa maraming bahagi ng mundo: malalaking lungsod na kakainin ng dagat, sobrang mainit na klima, napakalakas na bagyo, matinding kakulangan ng tubig na maiinom, at pagkawala ng mga species ng hayop at halaman. Sabi pa ni SecGen Guterres, hindi ito kathang-isip lamang o pagmamalabis. Ito ang sinasabi ng siyensiya na magiging resulta ng kasalukuyang mga polisiya hinggil sa enerhiya sa mundo.

Noong isang araw lamang nagpinid ang COP27 sa Egypt o ang 27th Conference of the Parties to the United Nations Framework Convention on Climate Chage. Pagpupulong ito ng mga bansa hinggil sa mga dapat gawin upang mapigilan o mapabagal ang pagdating ng climate disaster. May dalawang bagay na napagkasunduan dito. Ang una, ang ipagpatuloy ang target na 1.5 degrees celsius na limit sa pagtaas ng temperatura ng mundo na bahagi ng Paris Agreement at muling ipinagtibay sa COP26 sa Glasgow. Ngunit para maabot ang 1.5 degrees celsius na target, kailangang magbawas ng global carbon emissions ng 45% sa loob ng dekadang ito. Mga mayayaman at industriyalisadong bansa ang may pinakamaraming carbon emissions at ayaw pa rin nilang bawasan nang malaki o i-phase out na ang paggamit ng fossil fuel. Kayâ siguro ang pangalawang napagkasunduan sa COP27 ay ang pagtatag ng “loss and damage fund” para sa mga mahirap na bansang labis na naaapektuhan na ngayon ng climate change tulad na lamang sa Pakistan na binabaha sa ngayon. Dito sa atin sa Filipinas nakikita na nating palakas nang palakas ang mga pagbayo ng bagyo.

Buong mundo ang sakop ng climate emergency. Walang exempted kapag dumating na ang climate disaster na sinasabi ni UN SecGen Guterres. Alam na rin nga ng mga siyentista natin dito sa De La Salle University na ilang dekada na lamang maaaring babawiin na ng Manila Bay ay ating Taft Campus. Kailangang may gawin kahit sa maliit nating kakayahan lamang.

Kayâ ang Bienvenido N. Santos Creative Writing Center ay palaging nakikiisa sa College of Liberal Arts Green Initiatives. Muli inoorganisa itong Earth Jam: A Poetry Recital upang itanghal ang pagmamalasakit sa kapaligiran sa pamamagitan ng literatura. Sabi nga ni Horace hinggil sa papel ng literatura—dulce et utile. Papel ng panitikan ang magbigay aliw at aral sa manunulat at mambabasa. Ang pagsulat para sa kapaligiran ay tunay na nagdadala ng kasiyahan at kabuluhan.

Malugod ko kayong inaanyayahan na manood ng mga orihinal na tula at video na kalahok sa Earth Jam: A Poetry Recital, online edition, natin ngayon. Binabati ko at pinasasalamatan ang lahat ng lumahok. Kahit na may itatanghal na mga panalo, panalo pa rin lahat dahil lahat tayo ay panalo kopag may ginagawa tayo para sa ating kapaligiran.

Pinasasalamatan ko ang student organization na CULTURA, sa pangunguna nina Raisa Bettina de los Reyes at Caitlyne Erika Cue, sa pakikipagtukungan sa proyektong ito. Masaya ako sa kanilang aktibong pakikilahok na kahit weekend ay talagang nagtrabaho sila. Kung ang lahat ng kabataan sa mundo ay kasing sipag at talino nila, may pag-asang malampasan natin ang anumang climate disaster. Salamat din sa mga BNSCWC Associates na naglaan ng panahon kahit mabilisan ang request sa kanila na magsilbing mga hurado: Kina Dr. Clarissa Militante, Mr. Genaro Gojo Cruz, at Mr. Mark Adrian Ho. Salamat din siyempre sa BNSCWC staff na sina May Raquepo at Hannah Pabalan sa pag-overtime upang maisakatuparan lamang ang proyektong ito.

Simple lamang ang Earth Jam: A Poetry Recital ngayong taon dahil may pandemya pa. Pero hindi simple ang mithiing nasa likod nito dahil kumplikado at mahirap na mithi ang ipaglaban ang ating kapaligiran.

Duro gid nga salamat kaninyo nga tanan. God bless!