Nag-aaral na ako ng MFA in Creative Writing sa De La Salle University nang seryoso akong magsimulamagsulat ng maikling kuwento. May dalawang subject din kasi kaming Fiction Writing Techniques at Fiction Writing Workshop na kahit pumasok ka sa programa bilang makata, kailangan mo pa ring sumulat ng katha, dula, at sanaysay. Nang mga panahong ding iyon nadiskubre ko ang mga libro ni Cristina Pantoja Hidalgo. Una muna ang kaniyang mga sanaysay ng paglalakbay at agad akong nahalina sa elegante niyang prosa.
Nadiskubre ko ang Tales for a Rainy Night (DLSU Press, 1993) nang maging proofreader ako sa De La Salle University Press (Ang pinakauna kong trabaho). Agad akong nahalina sa kinathang mundo sa mga kuwentong sa librong ito na naisip ko, ganito dapat ang maikling kuwento—dinadala ako bilang mambabasa sa isang matingkad at magical na daigdig. Nang sinabi ko ito sa kaklase at kaibigan kong si Roel Hoang Manipon, sinabi niya sa akin ang tungkol sa Where Only the Moon Rages (Anvil, 1994).
Ang mga kuwentong “The Most Beautiful Woman in the Island” at “The Ghost of La Casa Grande” ang pinakapaborito kong kuwento ni Ma’am Jing na hindi ako nagsasawang paulit-ulit na basahin. Ang “The Ghost” ang nire-require kong basahin ng mga estudyante ko kapag nagtuturo ako ng Philippine Literature. Una kong nabasa sa Philippine Graphic ang akdang ito na ang unang pamagat ay “Esperanza” dahil ito ang pangalan ng pangunahing bidang babae sa kuwento.
Kayâ labis ang aking tuwa nang makita ko ang librong Mga Kuwentong Bayan para sa Gabing Maulan (University of Santo Tomas Publishing House, 2023) na salin ni Chuckberry J. Pascual ng Tales for a Rainy Night. Kuhang-kuha sa saling Filipino ang pagka-elegante ng wika ng orihinal sa Ingles.
Mahalaga ang pagsasalin sa panitikang Filipino dahil may 135 na mga katutubo at rehiyonal na wika sa ating bansa at naririyan din ang mga banyagang wika tulad ng Ingles, Kastila, at Mandarin na ginagamit ng maraming manunulat na Filipino.
Bagamat sa unang tingin ay mas praktikal ang pagsalin ng isang akda mula sa rehiyonal o katutubong wika patungong Ingles, mahalaga ring maisalin ang mga akda natin sa Ingles patungong Filipino at iba pang wika sa Filipinas dahil maraming Filipino na ang hirap magbasa at mag-intindi ng Ingles. Mas marami ang nakakaunawa sa target language ni Chuck na Filipino.
Magaan ang Filipino ni Chuck. Filipino na talaga ito at hindi Tagalog dahil ginagamit niya ang Bisayang salita na “bana” para sa husband. Masakit kasi sa tenga, at magastos rin sa letra, ang “asawang lalaki.”
Ang dalawa pang dahilan kung bakit kailangan nating isalin sa Filipino at iba pang katutubo o rehiyonal na wika ang mga akdang pamapanitikan (at maging mula pa sa ibang mga disiplina) natin sa Ingles ay para, una, makapag-ambag ito sa intelektuwalisasyon ng ating mga wika sa pamamagitan ng pagpapayaman sa bokabularyo at nilalaman ng mga ito. At pangalawa, maiuwi natin sa pungsod ng wikang sarili ang sensibilidad ng mga Filipinong manunulat na nagsusulat sa banyagang wika.
Mayroon lang akong isang ayaw sa librong ito ng salin ng Tales for a Rainy Night. Wala ang mga likhang-sining ni Manuel Baldemor! Mga black and white drowing na mistulang rubber cut ang estilo. Sa original na libro kasi, napakalaki ng ambag nito sa pagiging misteryoso at magical ng mga mundong likha ng mga kuwento.
Kapansin-pansin din ang isang pagkakamali sa salin sa huling talata ng “Ang Pinakamagandang Babae sa Isla” partikular sa pangungusap na, “Pagkuwa’y kinuha niya ang kanyang jacket at gitara, at sinamahan si Eric patungo sa bundok, kung saan naghihintay ang Tania….(28)” Ang Tania ay ang barko ng bidang si Alejandro at sa may piyer sa dagat ito naghihintay at hindi sa bundok. Heto ang original na nasa Tales for a Rainy Night: “Then he picked up his jacket and his guitar, and led Eric down the mountain, to where the Tania waited…. (19)” Naisip ko rin, mas magical nga siguro kung ang Tania ay nasa bundok talaga at sa ulap ito naglalayag!
Nang huli akong bumisita kay Ma’am Jing sa University of Santo Tomas Center for Creative Writing and Literary Studies bago magpandemya, kinuwento nila sa akin ni Ralph Semino Galan (isa ring palangga na higala) na isinasalin daw ni Chuck sa Filipino ang Tales for a Rainy Night. Binanggit ko kasi sa kanila na ito talaga ang paborito ko na libro ng mga maikling kuwento sa Ingles. Nakasabit kasi sa opisina ni Ma’am Jing ang ilang black and white drowings ni Baldemor na naging dibuho ng mga kuwento sa libro.
Nag-volunteer ako kay Ma’am Jing na isasalin ko rin ito sa Hiligaynon. Hiligaynon ang naisip ko noon kasi nababagay ito sa eleganteng wika ng Tales for a Rainy Night. Pero habang binabasa ko ang salin ni Chuck, naisip ko, sa Kinaray-a ko na ito isasalin.
Kailangan ko nang umpisahan ang pagsasaling ito—
Pebrero kato kag tag-irinit rën gid sa siyudad. Pero sa bahël nga balay, nga naharunan kang mga kahoy kang mga prutas kag napalibutan kang taramnanan kang paray, baskëg man gihapon ang hëyëp kang mabugnaw nga hangin halin sa Sierra Madre. Amihan. Mahinay nga ginsambit ni Soledad ang dyang tinaga, ginasipalan sa anang dila ang mga letra, ginasimhutan ang andang kahamot…
Ang big winner talaga sa The 40th National Book Awards ay walang iba kundi si Maria Karina A. Bolasco, makata at ekstraordinaryong pabliser na naglunsad sa pagiging awtor ng maraming malalaking pangalan ngayon sa malikhaing pagsulat sa Filipinas.
Ipinagkalooban si Karina ng Lifetime Achievement Award ng Manila Critics Circle at National Book Development Board. Sorpresang award ito at bago pa man mag-umpisa ang programa sa The Metropolitan Theater, habang tumitingin ako sa mga tindang libro sa ikalawang palapag, may bumulong na sa akin na bibigyan si Karina ng award. Sa tingin ko napapanahon ito lalo na’t magreretiro na siya bilang direktor ng Ateneo de Manila University Press.
Nasa kolehiyo ako noong 1990s nang magsimula akong mangarap maging isang manunulat kayâ kasabay ng pagdalo ko sa mga lektura at palihan sa malikhaing pagsulat ni Leoncio P. Deriada sa Iloilo, namimili na rin ako ng pangilan-ngilang libro kahit na limitado ang allowance. Karamihan sa mga librong binili ko ay bahagi ng Contemporary Philippine Poetry na inilathala ng Anvil Publishing na si Karina ang direktor.
Kayâ ang mga naging modelo ko sa pagsulat ng tula ay ang mga libro sa seryeng ito ng Anvil: Palipalitong Posporo ni Benilda Santos; Skin, Voices, Faces ni Danton Remoto (1991); ang baligtarang libro na Mga Tula sa Pagsulong ni Romulo P. Baquiran, Jr. at Beneath an Angry Star ni Jim Pascual Agustin (1992); at Cartography: A Collection of Poetry on Baguio (1992) ni Luisa A. Igloria na iba pa ang pangalan noon.
Ang Palipalitong Posporo ni Ma’am Beni talaga ang naging modelo ko sa pagtula pero ang pinakapaborito ko sa lahat ng binili kong libro noon ay ang Cartography ni Luisa. Naalala ko may sinulat akong tula noon na ang pamagat ay “Tagpi-tagping Tela” dahil ginagaya ko ang alliteration (na hindi ko pa alam noon na alliteration pala ang tawag dito) sa pamagat ng libro ni Ma’am Beni. Dahil sa libro no Luisa, hindi pa man ako naka-akyat ng Baguio ay nainlab na ako sa lugar na ito. Nakikita ko lamang ang Baguio noon sa mga pelikula lamang ni Sharon Cuneta.
Ang unang nagbigay naman sa akin ng tapang na sulatin ang mga bading kong tula, kuwento, at sanaysay ay ang mga libro ng tula at sanaysay ni Danton na pawang inilathala rin ng Anvil.
Ilang beses ko na ring nasabi at nasulat na ang nagbago talaga ng buhay ko bilang manunulat at ang dahilan kung bakit ako naging gay writer ay ang ang serye ng antolohiyang Ladlad na inedit nina J. Neil C. Garcia at Danton. Na muli, si Karina ang tagapaglathala. May tula na nga ako sa Ladlad II (1996) at The Best of Ladlad (2014).
Kamanghang-mangha na silang lima—sina Ma’am Beni, Luisa, Joey, Danton, at Neil ay naging mga personal kong kaibigan ilang taon matapos kong basahin at hangaan ang kanilang mga akda.
Nahalina din ako sa pagsulat ng personal na sanaysay dahil sa mga librong How Do You Know Your Pearls are Real (1991) ni Barbara C. Gonzalez at A Different Love: Being Gay in the Philippines (1993) ni Margarita Go Singco Holmes. Kayâ siguro masyadong personal at masyadong bakla kapag ang mga sanaysay ko hanggang sa ngayon.
Klasiko na rin sa Philippine Literature ang textbook na Philippine Literature: A History and Anthology (1997) nina Bienvenido Lumbera at Cynthia Nograles Lumbera. Gayundin ang Filipinos Writing: Philippine Literature from the Regions (2001) ni Bienvenido Lumbera na siyang general editor. Mga mahalagang textbook ito na inilathala ng Anvil sa pamumuno ni Karina.
Makata talaga ang una kong pagkakilala kay Karina. Nagustuhan ko ang tula niya sa antolohiyang Kung Ibig Mo: Love Poetry by Women (1993) na inedit nina Marjorie Evasco at Benilda Santos. (Hindi ako sigurado hinggil dito dahil nasa Antique ang kopya ko ng librong ito. Nakabase lamang ito sa memorya ko. Baka ibanh antolohiya kasi ang tinutukoy ko.) Kayâ alam ko na manunulat din si Karina. Maaaring ito ang dahilan kung bakit bilang publisher ng Anvil noon parang pinapaboran niya ang mga creative writer.
Kahit na hindi masyadong ngumingiti si Karina, very inspiring pa rin siya. Naalala ko na noong pinablis ng Anvil ang libro ng mga sanaysay ng paglalakbay ng kaibigan kong si Alice M. Sun-Cua na Riding Towards the Sunrise and Other Tales (2001), nang inilunsad ito sa Powerbooks sa Pasay Road sa Makati binasa ko ang salin ko sa Filipino ng isang bahagi ng isang sanaysay ni Alice. Pagkatapos kong magbasa ay nilapitan ako ni Karina at sinabihang ang galing ng salin ko at kung kailangan daw niya ng tagasalin ay sasabihan niya ako. Mahalaga sa akin ang papuring iyon dahil nagmula sa kaniya na sa tingin ko ay hindi naman masyadong matsika.
Si Karina ang tipo babae (o tao) na gusto kong maging. Yung tipong poised palagi at mukhang hindi matitinag. Yung cool lang ang temperament at kontrolado palagi ang emosyon. Hindi tulad ko na kapag masaya kitang-kita sa mukha at hahalakhak, at kapag maimbiyerna ay may tendency na manigaw o magwala.
Ilang taon ko ring nakasama sa Board ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Nakakatakot at nakakahawa ang kaniyang pagiging seryoso sa trabaho. Nang una akong maging kasapi ng UMPIL Board noong 2013, si Karina ang chair. Sa Anvil pa siya noon. Asiwa man ako noong una pero lihim ako na natutuwa at feeling privileged na “Karina” lang ang tawag ko sa kaniya.
Bilang Secretary General ng UMPIL, si Karina palagi ang maaasahan kong mag-edit ng mga citation at brief bio ng mga Gawad Balagtas awardee na inilalagay sa souvenir program. Kahit Linggo, maaari siyang i-email ng mga tekstong i-edit niya at kahit madaliang ang deadline.
Lalong naging bongga ang Ateneo de Manila University Press nang siya na ang maging direktor nito. Sa katunayan, sila na naman ang nanalong Publisher of the Year sa National Book Awards sa taong ito.
Nitong mga nakaraang taon, aktibo na rin si Karina sa pagmentor sa mga baguhang pabliser, lalo ang mga independent publisher sa tulong ng NBDB. Malaking bagay ito sa publishing industry ng bansa.
Kung tutuusin, dahil sa mga ginawa at ginagawa niya sa larangan ng paglalatha, bahagi talaga si Karina sa edukasyon ko bilang manunulat. Namulat ako bilang manunulat at guro sa husay ng mga akdang pampanitikan dahil sa mga librong inilathala niya. Malaking bahagi siya sa pagpanday sa aking taste bilang mambabasa, manunulat, at guro. At natitiyak kong hindi lamang ako ang ganito ang pakiramdam at paniniwala. Kayâ dapat lang na sa kaniyang pagreretiro ay pararangalan siya ng sambayanang Filipino.
Nais kong bigyang parangal ngayong gabi ang Lasalyanong kritikong si Isagani R. Cruz na siyang tagapagtatag nitong KRITIKA La Salle National Workshop on Art and Cultural Criticism. Hindi lamang siya isang dakilang kritiko kundi dakilang manunulat at dakilang guro din. Isa lamang itong KRITIKA sa napakaraming gawaing pinangunahan niya upang palakasin at palaganapin ang literaturang Filipino at ang kritikang Filipino na magkaugnay naman talaga.
Matalas ang isip at madulas ang wika ni Isagani R. Cruz bilang kritiko. Sa kaniya ko unang narinig na malikhaing pagsulat din ang kritikal na panulat. Ang mga kritikal na akda niya ang halimbawa ni Horace sa pagtukoy sa halaga ng literatura bilang “dulce et utile.” May tamis at kabuluhan. May aliw at aral.
Halimbawa sa sanaysay niyang “Ang Papel ng Kritiko’t Kritika sa Ating Lipunan” na nasa libro niyang Bukod na Bukod: Mga Piling Sanaysay (UP Press, 2003), nagtapos ito sa maikling talata na, “Buwisit ang isang kritiko at kabuwisitan ang kritika. Iyan ang papel ng kritiko’t kritika sa ating lipunan ngayon.”
Ang sabi kasi ni Dr. Cruz, dapat daw buwisit tayo on three fronts: Una, dapat daw buwisit tayo sa buhay ng mga titser ng literatura at kulitin natin sila kung hindi binibigyang-diin ang ating sariling literatura. Pangalawa, dapat buwisit tayo sa buhay ng ating mga manunulat at dapat daw kantiyawan natin sila kung nagpapagamit sila sa mga mapang-aping mayayaman at mga may-ari ng lupa na mga kapitalista. At pangatlo, na sa tingin ko ito ang pinakamahalaga, dapat buwisit din daw tayo sa ating mga sarili. Huwag daw tayo maging kampante dahil nabasa na natin ang mga akda nina Derrida o Foucault o Jameson at ang iba pang mga kritikong kanluranin dahil huwag nating kalimutan marami tayong hindi pa nababasa. At higit sa lahat, huwag tayong pumayag na hanggang pagbabasa lamang tayo o may-I-quote-to-death sa mga kritikong nabanggit sa taas. Dahil sabi ni Dr. Cruz, “Kung hindi tayo magkakaroon ng sarili nating mga palagay ay mabuti pang huwag na tayong maging kritiko.”
Original contribution. Orihinal na idea. Ito ang dapat maging goal nating mga kritikong Filipino sa loob man o labas ng bayan nating lagi na lang nasasawi dahil gahaman ang mga kurap nating politiko, negosyante, at mga obispo (at hindi lang ang simbahang Katoliko ang tinutukoy ko rito) at mga self-proclaimed na anak ng diyos.
Marami nang nauna sa atin tulad ni Dr. Cruz na nagsabing bilang mga Filipinong kritiko o/at manunulat, tayo at “bukod na bukod” na isang reimbensiyon ng konsepto ng othering. The other other o bukod na bukod tayo dahil backstroke na nga tayo sa larangan ng world literature at world criticism, back stroke pa rin tayo rito sa atin sa Filipinas dahil hindi naman tayo binabasa ng kapuwa nating mga Filipino dahil kanluranin ang kanilang taste at ang pangilan-ngilang intelektuwal natin ay nabibighani naman sa “kanluraning neo-universalismo.”
Naririyan din ang paborito kong “gitnang uring fantasya” ng ating workshop director na si Rolando Tolentino. Lagi kong naiisip ito lalo na kapag kumakain ako sa Manila Hotel. Kahit na prestige card holder ako ng hotel na ito para may discount, hindi kakayanin ng suweldo ko rito sa La Salle kung linggo-linggo ako kakain sa Cafe Ilang-Ilang. Baka maubusan ako ng pambili ng maintenance medicine ko o pambayad ng koryente sa tatlong bahay ko—sa condo ko rito sa Taft, sa Pasig, at sa Antique. Samakatwid, nakikipantasya lang ako sa mga tunay mayaman sa bansa kapag kumakain ako sa Manila Hotel.
Siyempre nandiyan din ang sinasabi ni Bienvenido Lumbera na “pag-akda sa bansa.” Ang mga ginagawa nating mga manunulat, guro, at kritiko ng literatura ay mga gawaing nagkokontribyut sa nation building. Kayâ dapat maingat tayo at mag-isip bago sumulat dahil dito nakasalalay ang pag-akda natin sa minamahal nating bayang Filipinas gaano man kahitap mahalin ang buwisit na bayang ito.
Bilang direktor ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center, masayang-masaya ako na matagumpay nating naisakatuparan ang 11th KRITIKA La Salle National Workshop on Art and Cultural Criticism simula noong Lunes hanggang ngayong Biyernes. Naging malawak, malalim, at makabuluhan ang mga talakayan na punô rin ng mga tuksuhan at tawanan. Nag-shoot up man siguro ang blood sugar, blood pressure, at timbang ng iba sa atin nitong linggo, hopefully nabalanse ito ng mga happy hormones na na-generate ng ating mga tawanan.
Binabati ko at pinasasalamatan ang ating labindalawang 11th KRITIKA fellows na nagmula sa iba’t ibang sulok at sentro ng ating arkipelago: Mary Anne Mallari, Elsie Albis, Justin Andrew Cruzana, Karl Albais, Marvin Pableo, Rey Mart Lapiña, Roda Tajon, Kevin Armingol, Sara Mae San Juan-Robin, Paul Jeffrey Peñaflor, Hannah Leceña, at Mae Caralde.
Binabati ko rin at pinasasalamatan ang mga kasama kong panelists: Workshop Director Roland Tolentino, Workshop Deputy Director Caloy Piocos, Jazmin Llana, Shirley Lua, Gary Devilles, Frances Sangil, Lisa Ito-Tapang, Vic Torres, at Ronald Baytan na siyang katuwang ko bilang project director.
Salamat din sa BNSCWC staff na sina May Raquepo at Hannah Pabalan.
Higit sa lahat, maraming salamat kay Vice President for Research and Innovation Prof. Raymond Tan na mula noon hanggang ngayon ay suportado ang KRITIKA. Nakikita ko pa nga siya noon sa University of St. La Salle, Bacolod na binibisita ang KRITIKA noong doon pa
ito isinasagawa. Salamat din sa kaniyang secretary na si Liza Pajo na siyang takbuhan namin ni May kapag may problema kami sa BNSCWC.
Maraming maraming salamat din kay Prof. Rhod Nuncio, dekano ng Kolehiyo ng Malalayang Sining, unang-una para sa kaniyang video message noong Opening Program na naglatag ng halaga ng papel ng kritika sa ating lipunan, at pangalawa, sa pagbigay ng badyet mula sa kaniyang opisina para sa pagkain natin ngayong gabi.
Padayon tayo sa pagsulat—kritikal man o maikhain. Mabuhay ang kaaram na Filipino!
FRESH graduate ako ng B.S. in Biology sa University of San Agustin sa Lungsod Iloilo nang maging bahagi ako ng unang batch ng Master of Fine Arts in Creative Writing program natin dito sa De La Salle University noong 1995. Ayaw ko nang mag-medicine proper noon at gusto kong maging manunulat. Noong nasa kolehiyo ako binabasa ko kada linggo ang kolum nina Cirilo F. Bautista sa Philippine Panorama at ni Isagani R. Cruz sa Philippine Star. Gusto kong maging tulad nila—mga magaling at sikat na manunulat. Ang hindi ko naisip noon, ang maging guro din tulad nila.
Noong ginagawa akong side kick ni Dr. Cirilo Bautista at ginagawang aliping sagigilid ni Dr. Isagani Cruz sa mga proyekto niya sa CHED at Toyota Foundation dito sa La Salle, training ko na pala iyon upang maging guro, ang maging gurong Lasalyano. Bata pa ako noon kaya hindi iniinda ang pagod at stress, masaya lang ako sa idea na inuutus-utusan ako ng mga manunulat na binabasa ko lang noon.
May panahong halos kada weekend umaakyat kami ni Papá sa Baguio. Papá ang tawag naming magkakaibigan kay Dr. Bautista kapag not within hearing distance siya. Si Papá ang director ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center noon at pinapa-organize niya ako ng mga essay writing contest sa labas ng La Salle tulad sa Philippine Women’s University. Kapag may mga lecture siya sa labas ng La Salle at may dadaluhang literary event, isinasama niya ako. Palagi rin kami noon pumupunta sa opisina niya sa Manila Bulletin. Kapag Sabado noon, nire-require niya akong alas-sais ng umaga nasa La Salle na ako kahit na alas-otso pa ang klase namin dahil sasamahan ko siyang mag-breakfast sa cafeteria ni Mr. Zaide. To think na nasa Pasig ako nakatira noon. Siguro mukha akong needy nang mga panahong iyon dahil sinabihan ni Papa si Mr. Zaide at ang cashier nila na kung kumain ako roon ay ilista sa pangalan niya ang kakainin ko. Maraming Sabado ng umaga na kasama namin ni Papa sa breakfast ang ilang University Fellows. Kadalasang topic ng usapan nila ang kung ano ang ginawa ni Andrew at kung ano ang sinabi ni Andrew. Napapaisip ako, sinong kayang Andrew ito? At bigla kong mare-realize, OMG, si Br. Andrew Gonzalez pala ang pinag-uusapan nila na siyang presidente ng unibersidad noon.
Naalala ko rin na nang pangunahan ni Suharto (ang tawag namin ng kaibigan kong si Shirley Lua kay Dr. Cruz kapag not within hearing distance din siya pero minsan nahuli niya kaming iyon ang tawag namin sa kaniya) ang training ng mga dean at chair ng mga literature department sa buong bansa kung paano ituro ang Literatures of the Philippines at Literatures of the World. Feeling diva ang maraming participants kaya doble stress ang inabot namin. Sa opening day ng dalawang linggong training dito sa La Salle, nagbabakasyon pa sa China si Shirley at nag-shoot up naman ang blood pressure ni Dr. Cruz nang umagang iyon. Naiwan akong mag-isa. Ako ang pormal na nag-open ng training sa dalawang venue—opening remarks at introduction of the speaker ako sa Tereso Lara Conference Room, then takbo ako sa Ariston Estrada Seminar Room para mag-opening remarks at mag-introduction to the speaker uli. Ang nakakahiya, sa pag-introduce ko sa pangalawang speaker, dahil sa taranta, nakalimutan ko ang pangalan niya! Bata pa kasi ako noon at confident ako sa memory ko at wala akong hawak na kodigo.
Nang mga panahong iyon na director ng BNSCWC si Dr. Bautista, hindi ko talaga naisip even in my wildest imagination na balang araw magiging director ako ng BNSCWC. Nang estudyante ako ni Dr. Cruz, SEAWRITE Awardee na siya noon at ni sa hinagap, again even in my wildest dream, hindi ko naisip na balang araw magiging SEAWRITE Awardee din ako. Nang maging guro ko silang dalawa, mga full professor na sila. Hindi ko rin naisip noon na balang araw magiging full professor din ako dito sa La Salle. Mapalad ako at nagpapasalamat na maraming blessings akong natanggap mula sa Panginoon, mga biyayang hindi ko pinangarap noon dahil hindi ko lang naisip na kaya kong makamtam ang mga ito. At sa tingin ko, malaki ang kinalaman dito nina Dr. Bautista at Dr. Cruz na minentor ako the Lasallian way—touching minds and hearts talaga at transformative to the max.
Natatawa na lang ako ngayon kapag maalala ko na parang nagseselosan sina Dr. Bautista at Dr. Cruz pagdating sa akin. Noong kasagsagan ng preparasyon namin para sa CHED training na iyon, sinabihan ako ni Papá habang kumakain kami sa Aristocrats sa Malate ng, “John, parang ang busy mo ngayon a. Mukhang maraming pinapagawa si Gani sa ‘yo.” Sabi ko, sobrang laki kasi, Sir ng CHED training. “Binabayaran ka ba niya?” tanong uli ni Papa. Sagot ko, oo naman, Sir. Sabi niya, “Mabuti. Dahil kung hindi ka niya binabayaran sabihin mo lang sa akin. Aawayin ko si Gani.” Noong launching naman ng Believe and Betray ni Dr. Bautista, nasa Iloilo na ako nagtuturo noon at lumuwas talaga ako ng Maynila para mag-attend ng launching. Nang makita ako ni Dr. Cruz sabi niya, “Naku lumuwas talaga siya para sa book launching ni Cirilo. Pero kapag book launching ko, I’m sure hindi ‘yan pupunta rito sa Manila para umattend.”
Ngayong guro na in ako, pakiramdam ko may reputation na ako na mataas magbigay ng grades. Hindi ko man tinitingnan ang mga naka-post tungkol sa akin sa Prof to Pick, nahahalata ko na maraming varsity players ang nag-e-enrol sa klase ko, lalo na noong bago mag-pandemic. Siguro narinig nila madaling pumasa sa klase ko at mataas ako magbigay ng grades. Bakit hindi ako madamot sa grades? Kasi sina Dr. Bautista at Dr. Cruz hindi naging madamot sa akin sa grades. 4.0 lagi ako sa kanila kahit na alam kong hindi naman ako worthy sa 4.0 na binibigay nila. Marami akong hindi naiintindihan sa pagsulat ng tula at sa literary criticism noon pero 4.0 ang grade ko sa kanila. Nang mag-enrol ako sa The Teaching of Literature kay Dr. Cruz, zero teaching experience ako. Requirement sa klase mag-teaching demo. Unang teaching demo pa lang sa klase namin, chair yata iyon ng English Department, ang galing-galing ng teaching demo niya. Na-insecure ako nang sobra. After ng klaseng iyon hinabol ko si Dr. Cruz sa hallway at sinabihang, “Sir, hindi ko kaya ang ginawa niya!” Nilingon ako ni Dr. Cruz na nakangiti at ang sabi, “Kayanin mo.” Sobrang stressful ang term na iyon at naisip ko sana pala nag-medicine proper na lang ako. Tinulungan ako ni Shirley na gawin ang Kilgore lesson plan ko (take note, gamit ang typewriter) at alam kong hindi ganun ka bongga ang teaching demo ko pero ang final grade ko sa klaseng iyon mula kay Dr. Cruz ay 4.0.
Ilang beses na akong nakatanggap ng email sa mga graduate student na nagpapasalamat sa grade na binigay ko at ang laging sabi, “I know I’m not worthy of the 4.0, Sir but it will surely inspire me to do better.” Kapag perfect attendance kasi at nagawa naman lahat ng tasks kahit hindi perfect, napakadali sa akin ang magbigay ng 4.0. Siguro ang mga tunay na guro tulad nina Dr. Bautista at Dr. Cruz ay talagang visionary. Nakikita nila ang potential ng mga estudyante. Baka ang 4.0 na grade na ibinigay nila sa akin noon ay grade ko talaga iyon para sa ngayon. Ngayon hindi na ako masyadong insecure sa pagiging manunulat at guro ko. Ngayon alam kong magaling ako. At malaking bagay ang kabaitan nina Dr. Bautista at Dr. Cruz sa akin noon kaya ngayon sinisikap ko ring maging mabuti sa mga estudyante ko na kahit ang iba sa kanila hindi ganoon ka galing ngayon. Ipinapanalangin ko n asana ma-inspire ko sila na maging magaling balang araw dahil naging mabait ako sa kanila.
Maraming-maraming salamat po sa inyong pagdalo ngayong hapon. Maraming salamat sa De La Salle University Publishing House sa pangunguna ni Dr. David Bayot, executive publisher, sa pag-publish nitong Kaming mga Lasalyanong Guro at We Lasallian Teachers. Maraming salamat kina Dr. Laurene Chua-Garcia at sa kabiyak niyang si Mr. Edmund Garcia sa publication grant ng dalawang libro. Maraming salamat at pagbati sa mga kaibigan kong editor na sina Nonon Carandang at Vince Groyon, at sa lahat ng contributors. Salamat Caloy Piocos para sa magandang cover at book design. Maraming salamat sa mga nagbasa ng kanilang akda ngayong hapon: Dr. Doy Del Mundo, Dr. Jun Tullao, Dr. Marjorie Evasco, Dr. Lhai Taylan, at Dr. Frances Sangil. Salamat din kay Dr. Clark Militante sa pag-stand in para kay Vince. Salamat din kina BNSCWC staff May, Hannah, at CC. Salamat din siyempre sa DLSU Libraries, kina Director Christine Abrigo at staff, para sa venue na ito. Higit sa lahat, salamat kay Dr. Ronald Baytan, ang aking Ateng, sa pag-conceptualize ng proyektong ito noong BNSCWC director pa siya, at kahit on sabbatical leave siya ngayon ay tinulungan pa rin niya ako upang mai-launch ito ngayong hapon.
Maraming salamat sa inyong pagdalo at mga mensahe Br. President Bernard Oca, FSC at Vice President for Research and Innovation Dr. Raymond Tan. Maraming salamat kina Dr. Cruz at Ma’am Medy Cruz. Maraming salamat din kina Ma’am Rose Marie Bautista at Laura Bautista Jensen sa inyong pagdalo. Gayundin kina Dr. Alice Sun-Cua at Alex Cua. Labis po ninyo kaming pinasaya.
Mabuhay ang mga Lasalyanong guro! Mabuhay ang edukasyong Lasalyano! Animo La Salle!
Narito ang Closing Remarks ko sa paglulunsad ng dalawang bagong libro ni Soledad S. Reyes ngayong ika-11 ng Marso 2023, 10:30 n.u., sa The Verdure, 4/F Henry Sy Sr. Hall, De La Salle University, Manila. Habang nakikinig ako sa mga mensahe para kay Ma’am Sol, nagsisi ako kung bakit umuo ako magbigay ng pampinid na pananalita. All star cast kasi ang mga nagsalita: DLSU President Br. Bernad OCA, FSC; Former CHED Chair Dr. Patricia Licuanan at siya ang president ng Miriam College nang pumasok akong guro roon; Ateneo Vice President Dr. Maria Luz Vilches; DLSU Professor Emeritus Dr. Marjorie Evasco; DLSUPH Executive Director Dr. David Jonathan Y. Bayot; at mismong si Dr. Soledad S. Reyes! Ang panalangin ay pinangunahan ni Fr. Jose Maria Francisco, SJ. Naisip ko, ano pa ang natitirang sasabihin ko tungkol sa libro at kay Ma’am Sol?
Henewey, pinanindigan na ng Sirena ang obligasyon dahil iniidolo naman talaga niya si Soledad S. Reyes. Heto ang teksto ng kaniyang talumpati.
***
ANG paborito kong ikinukuwento sa mga estudyante ko bilang panimula kapag ang tinatalakay naming teksto ay mula sa isa sa mga libro ni Soledad S. Reyes, na minsan pinagalitan ako ni Ma’am Sol. Book launching niya iyon sa Ateneo at talagang sumugod ako sa trapik upang tawirin ang no-mans-land ng Metro Manila na pagitan ng dalawang may forever rivalry na giyera levels na unibersidad—ang aming De La Salle University at ang kanilang Ateneo de Manila University.
Bago mag-launching may tsika-tsika muna kasi maaga akong dumating. Pagkakita niya sa akin sabi niya, “O, John, how’s Louie?” Una, na-excite ako kasi, Oh my God! Natatandaan na talaga ako ni Ma’am Sol. Naging graduate program coordinator kasi ako ng Department of Literature at palagi namin siyang iniimbitahang panelist para naman may bumagsak sa mga estudyante namin. Ngunit ang pangalawa, hindi ko alam kung sino ang Louie ang tinutukoy niya. Kayâ sabi ko, “Ma’am, sinong Louie?” Tumaas agad ang kilay niya at kumunot ang noo at agad akong binalot ng niyerbiyos. Sabi ko sa sarili ko, Oh my God, napagkamalan yata niya ako na ibang tao. “Si Luis Teodoro! Di ba tiyo mo siya?” sabi niya. Lalo akong nagitla, saka tumawa. “Ma’am hindi ko po siya kaano-ano,” sabi ko. “E bakit sabi mo sa Facebook mo tito mo siya?” sagot niyang abot-bubong na ng Manila Observatory ang kilay niya. Nag-plead guilty ako agad at taking comfort lang sa idea na stalker ko pala siya sa FB. Sabi ko sa nanginginig na boses, “Ma’am, joke ko lang po iyon. Dahil pareho kami ng apelyido, everytime na nire-repost ko sa Facebook ang column niya nilalagyan ko ng ‘Ang sabi ng Tito ko…’” Immediate ang indictment at punishment. Sabi ni Ma’am Sol, “That’s why I thought tiyo mo siya! Ikaw talaga!” sabay tampal niya sa balikat ko. Natawa ako sa saya. Naisip ko, hindi lahat ng batang iskolar ay natatampal ng nag-iisang, ng THE, Soledad S. Reyes!
Whether totoo to the last detail o hindi ang kuwento kong ito ay deadma na. Sabi nga ni Ma’am Sol sa “Preface” ng Balik-Tanaw: The Road Taken (DLSUPH 2022), “At the outset, let me state that this is but an imperfect, highly flawed, selective reconstruction, one of many and probably contradictory interpretations of reality in a constant flux. The process of putting down a long, complex journey in words has been difficult, as I has to reckon with the vagaries of a failing memory (viii).” Nasisiguro kong magiging well-quoted na naman ang siping ito sa larangan ng creative nonfiction.
Noong nakaraang Linggo lang nagdiwang ng kaniyang kaarawan si Ma’am Sol. At ngayong araw ay binigyan niya tayo ng regalo sa pamamagitan ng dalawang librong inilunsad natin ngayon. Ang totoo niyan, matagal nang nireregaluhan ni Ma’am Sol ang bansang Filipinas ng kayamanang mas higit pa kaysa kahit anong Tallano gold o ginto sa Makiling—ang kaniyang mga libro na nagbibigay sa atin ng direksiyon tungo sa tamang landas—the road that we should take—sa pagbasa at pagdalumat ng ating literatura partikular ng literaturang popular.
Maraming salamat sa inyong pagdalo sa paglulunsad na ito lalo na sa mga taga-Ateneo, ang the Other University in Katipunan which name we dare not speak here in Taft Avenue. Makasaysayan yata ang paglulunsad na ito dahil sumugod dito sa Taft ang apat na presidente ng Ateneo. Ang worry ko ngayon bilang Lasallian, bakit dalawang presidente lang ng La Salle ang nandirito ngayon! Talo na nga kami sa basketball, pati ba naman sa paramihan ng attendance ng mga university president matatalo pa rin kami?
Sa ngalan ni DLSU PH Executive Director Dr. David Jonathan Bayot, malugod ko po kayong iniimbitahan sa isang munting salusalo pagkatapos ng programang ito. Dahil mahal na mahal at iginagalang namin si Soledad S. Reyes, huwag po kayong mag-alala mga kaibigan naming Atenista, wala pong lason ang inihandang pagkain ng De La Salle University Publishing House! Hindi po kayo mali-Lady Macbeth dito sa aming luntiang teritoryo. Although admittedly, di hamak na mas maraming punongkahoy sa campus ninyo.
Muli maraming salamat at magandang umaga sa ating lahat! Mabuhay si Soledad S. Reyes!
SUMULAT ako ng tula sa Kinaray-a sa harap ng puntod ni Wisława Szymborska sa Cmentarz Rakowicki sa Kraków, Poland. Matapos ko itong sulatin sa aking iPad mini, agad kong binasa nang malakas doon isang tanghaling-tapat na maalwan ang sikat ng araw at malamig ang ihip ng hangin. Walang naman kasing katao-tao sa bahaging iyon ng sementeryo. Ang mga bulaklak lamang ng begonya at ng mga milflores ang nakikinig kayâ keri na. Hindi na ako nahiya.
Bakit sa Kinaray-a? Ewan ko ba. Habang nagbabakasyon ako noong 2016 sa Europa, kapag sumulat ako ng tula, awtomatikong nasa Kinaray-a ito. Ang biro ko nga, talagang international language ang wika namin sa Antique! Pero naisip ko rin, ngayong nasa kabilang buhay na si Szymborska, siguro naman hindi na sari-sari at sanga-sanga ang mga wika roon. Tiyak akong naiintindihan na niya ang Kinaray-a.
Walking distance lang ang sementeryo mula sa Zuliani Aparthotel, isang luma ngunit eleganteng hotel na noong 1906 pa itinayo ayon sa nakalagay sa hagdanan nila. Nasa Kalye Dluga ito na malapit sa isang geyt ng Old Town ng Kraków kung nasaan ang palasyo at ang pinakalumang unibersidad sa Poland na Jagiellonian University kung saan nag-aral si Nicolaus Copernicus (nadaanan ko ang estatwa niya sa campus!) at si Szymborska. Itong Old Town ay parang Intramuros na napapalibutan din ng mga adobeng pader.
Dahil mag-isa lang ako pupunta at maglalakad lang, bigla akong natutong gumamit ng Google map. At ayon sa mapang ito, mula sa Zuliani ay 1.8 kilometro ang layo ng Cmentarz Rakowicki. Kung sasakay ako ng kotse ay aabutin lamang ng apat na minuto. Kung magbisekleta ay 11 minuto. Kung maglakad, at ito talaga ang gagawin ko, ay 23 minutos. Ang masaya pa, may detalyadong listahan ng mga dadaanang kalye na sasabihin pa sa ‘yo kung sa kanan o kaliwa ka liliko. Pero inabot ako ng mga isang oras sa paglalakad. May kasama pa kasing sight seeing. Maraming magagandang gusali akong nadaanan at pakuha-kuha pa ng mga litrato.
Nasa sentro ng Kraków ang antigong sementeryong ito na may lawak na 5.6 ektarya at binuksan ito noong 1803 pa. Ito yata ang pinakamagandang sementeryo na napuntahan ko. Literal na parkeng pasyalan ito kapag naiisip ko at naikukumpara ang mga memorial park natin dito sa Filipinas. Bukod kay Szymborska, marami pang mga makata, pintor, siyentista, at mga politikong sikat sa Poland ang nakalibing dito. Sa geyt kung saan ako pumasok, may billboard ng mga pangalan at numero ng mga puntod o seksiyon ng mga puntod ng mga sikat na nakalibing dito. Pang numero 37 si Szymborska. Nasa Polish ang nakalagay sa tabi ng pangalan niya pero gets ko naman ang ibig sabihin dahil may hawig sa Ingles: “Poetka, laureatka Literackiej Nagrody Nobla (1996) – kwatera Gd-10-10.” Hindi ko alam basahin ang mapa nila. Pero hahanapin ko, sabi ko sa aking sarili gayung hindi ko makita ang mga hangganan ng sementeryo.
Bago pumasok ng tarangkahan, bumili muna ako ng bulaklak para kay Szymborska sa isang tindahan ng mga bulaklak doon. Isang pumpong ng mga puti at lilang bulaklak ang binili ko. Nang mag-iisang oras na akong paikot-ikot sa sementeryo at hindi ko pa rin nakikita ang puntod ni Szymborska, nag-aalala na ako na baka malanta na ang dala kong bulaklak ay hindi ko pa rin siya mahanap. Kayâ naghanap na ako ng mapagtatanungan.
May nadaanan akong dalawang lalaki na gumagawa ng nitso. Ang pogi at sexy nila! Ang mind bubble ko—sa kanilang ko na lang kaya ibigay ang mga bulaklak kong dala? Char lang. Lumapit na ako at nagpakilala bilang isang bisita mula sa Filipinas at hinahanap ang puntod ni Wislawa Szymborska. Sa Ingles ako nagsalita at halatang hindi sila marunong mag-Ingles base sa ekspresyon ng mukha nila. Pero nang marinig nila ang pangalan ni Szymborska, lumiwanag ang guwapo nilang mukha at halos sabay silang nagsabi ng, “Poetka!” Nabuhayan ako ng loob! Kilala nila si Szymborska. May sinasabi sila pero hindi ko maintindihan. Ang isa, umalis. May taong sinundo sa unahan. Pagbalik niya, may kasama din siyang cute na parang batang version ni St. Pope John Paul II na alam kong isang Polish. Nasa sementeryo ngang ito nakalibing ang kaniyang mga kamag-anak ayon sa isang brochure na nabasa ko. Bilog na guwapo at sexy ang mukha. Ngumingiti ito sa akin at nang makalapit ay nagsalita sa Ingles! “How may I help you, Sir?” sabi niya. Sinabi kong kanina ko pa hinahanap ang puntod ni Szymborska. “No problem, I will bring you there. Please follow me,” sabi niya. Nag-thank you na may kasamang bow ako sa dalawang poging construction worker na nagpatuloy sa kanilang paghuhukay nang umalis kami.
Sa unahan, may nakaparadang puting golf cart. Sumakay dito ang lalaking batang St. Pope John Paul II. Pag-upo niya sa harap ng manibela pinagpag niya ang upuan sa tabi niya at sinabihan ako ng, “Sit here.” Parang gusto ko na siyang sabihan ng, “Oh forget about Wislawa Szymborska. You may bring me anywhere you like.” Siyempre, palihim kong tinadyakan ang sarili ko sabay sabi ng, “Mahiya ka naman konti. Kamukha siya ng Santo Papa at nandito ka sa sementeryo. Bawasan ang pagiging malandi!”
Naloka ako kasi malayo pala ang hinahanapan ko. Nasa kabilang bahagi ang puntod na hinahanap ko. Mga limang minuto rin siguro ang takbo ng golf cart. Ibinaba niya ako sa harap ng puntod ni Szymborska. Matapos kong magpasalamat at agad naman siyang umalis. Bago niya pinaharurot ang golf cart sinabihan niya ako ng, “Enjoy the grave!” At naiwan akong mag-isa. Literal na mag-isa dahil walang tao sa bahaging iyon ng sementeryo.
Payak ang puntod ni Szymborska. Dilaw ito na marmol at may dalawang granite na lapidang itim. Ang isa sa mga magulang niya. Sa lapida niya ang tanging nakalagay ay, “Wisława Szymborska: 1923-2012.” Walang krus ang kaniyang puntod. Siguro dahil komunista siya. Mas maraming puntod kasi ang may mga krus, at estatwa ni Mother Mary at mga kerubin dahil Katoliko ang Kraków. May dalawang masetera na may halamang hitik sa mga pula at puting bulaklak. May isa ring preskang tangkay ng puting Malaysiam mums. Mukhang may nauna sa aking bumisita nang araw na iyon.
Inilapag ko sa puntod niya ang dala kong bulaklak at nagdasal. Pagkatapos naupo ako sa katabing nitso at ninamnam ang kagandahan at katahimikan ng luntian at makulay paligid. May binalaybay na gustong kumawala sa aking puso’t isipan. Muli kong binuksan ang iPad mini ko na ilang saglit pa lamang ang nakalilipas ay ginamit kong mag-selfie kasama ang puntod ng hinahangaang makata. At heto ang bersiyon ko sa Filipino ng tulang Kinaray-a na nasulat ko. Una itong nalathala sa libro kong Sommarblommor: Poems written in Europe na inilathala ng University of Santo Tomas Publishing House noong 2019.
Sinulat sa Harap ng Puntod ni Wisława Szymborska
Nakarating din ang isang bigkis ng mga bulaklak na puti at lila na preska at nakangiti pa. Binili ko ito kanina dyan sa geyt. Malawak pa itong Cmentarz Rakowicki. May mapanna malaki at nakalagay na numero 37 ang iyong nitsi. Piniktyuran ko pa ito ng iPad ko. Pero isang oras na akong paikot-ikot di ko pa rin ikaw mahanap. Mabuti na lang may binatang bersiyon ni Santo Juan Paulo II ang ngumit sa akin at dinala ako rito sa ‘yo. Abaw! napakalayo pala ng hinahanapan ko. Ang mapa, sani mo nga sa isang tula, di talaha mapagkakatiwalaan dahil di nagsasabi ng totoo. Pero nandito na ako sa marmol mong nitso. Namumulaklak ang pula at puti na begonya. May pangalan mo sa lapida. Pero sa kasingkasing ko, buhay gid ikaw Wisława Szymborska!
Binasa ko roon nang malakas ang orihinal na Kinaray-a ng tulang ito. Naniniwala akong narinig iyon ni Szymborska. At kung hindi man, masaya pa rin ako na sa simple kong paraan naparangalan ko siya.
Bago ako umalis doon, nakasulat ako ng isa pang tula. At isang linggo matapos noon, nakasulat uli ako ng isa pa tungkol sa pagbisita kong iyon sa Cmentarz Rakowicki. Mahigit isang oras pa kasi akong namasyal sa sementeryo matapos kong lisanin ang puntod ni Szymborska. May nadaanan akong isang lalaking naka-Americanang itim na tumutugtog ng saxophone sa harap ng isang puntod. Kahit may silencer ito, dinig na dinig ko pa rin sa di-kalayuan. Mag-isa lang siya at ang lungkot-lungkot ang tinutugtog niya. Siguro wala pa siyang tatlumpong taong gulang. Tall, white, and handsome! Pa-discreet akong lumapit, mga tatlong nitso ang layo. Nahihiya akong lumapit talaga dahil baka makaistorbo ako.
Naisip ko, ano kayâ ang relasyon niya sa namatay? Magulang kayâ o kapatid? Kung straight siya, baka asawa na namatay sa sakit o sakuna, o baka anak? Kung hindi naman straight, baka mangingibig na namatay sa sakuna o AIDS o kanser? Naisip ko rin, baka guro niya sa musika? Tagos haggang kaluluwa ko ang kaniyang lumbay.
Habang tinitingnan ko ang mga eskultura doon at ang marikit na arkitektura ng mga musoleo, kapansin-pansin ang namumulaklak na mga lila at puting milflores sa sementeryo. Naalala ko si Tita Neneng na may ilang buwan pa lang namatay. Dapat kasama ko siya sa biyaheng ito sa Europa. Isa sa mga paborito niyang bulaklak ang milflores na tinatawag niyang “million flowers.”
Nang hapong iyon ng tag-araw 2016 sa Europa, ang gaan-gaan ng aking pakiramdam. Ramdam na ramdam ko na buháy na buháy ako sa gitna ng isang sementeryo!
Kahit marami na ang mga bagong hotel sa Iloilo City ngayon, lagi ko pa ring pinipiling tumira sa Hotel Del Rio kapag nandoon ako. Sa unahan sa Megaworld Iloilo Business Park, na dáting airport ng Iloilo, ay may Marriot, Richmonde, at Belmont na. May Seda rin at iba pang bagong hotel sa kalapit din na Smallville at Atria. Sa Hotel Del Rio pa rin ako dahil marami akong masasayang alaala sa hotel na ito.
Noong nagkokolehiyo pa ako sa University of San Agustin, tatlo lang ang hotel sa lungsod: Amigo Terrace Hotel sa Iznart Street, Sarabia Manor Hotel sa General Luna Street na nasa bahaging City Proper pa, at itong Hotel Del Rio na nasa General Luna Street din pero nasa distrito na ng Molo. Itinayo ang Del Rio noong 1965. Natirhan naming magpamilya ang tatlong hotel na ito lalo na kung bagong babâ ang tatay namin mula sa biyahe bilang kapitan ng barko. Sinusundo kasi namin siya sa dating Iloilo Airport sa distrito ng Mandurriao.
Dito sa Hotel Del Rio ang Baccalaureate Breakfast namin nang mag-graduate ako noong college. Dito na kami nag-check in at naalala ko pa may mga dala kaming kaserola ng kanin at adobong baboy. Dala-dala naming magpamilya mula Antique! Nang panahong iyon wala akong nakitang mali sa ideang iyon ni Nanay, ang walang poise na pagtitipid. To think graduation ko naman. Kung sa ngayon may isang pamilya na makikita akong magtse-check in sa hotel na may dala-dalang kaserola ay maloloka ako! Kunsabagay, nang panahong iyon wala pang SM City at Robinsons Place. Wala pang Mang Inasal. Nag-iisa pa lang ang Jollibee na nasa maliit na SM Delgado, ang pinakaunang SM sa Western Visayas. Wala pa ring MacDo.
Ang hall ngayon sa Hotel Del Rio kung saan idinaos ang Baccalaureate Breakfast namin ay isa nang bayad center para sa electric company sa Iloilo. Dahil dito medyo na-cheapen ang hotel. Pero kapag nadadaanan ko ito, bumabalik pa rin sa akin ang masayang alaala nang umagang iyon. Sariwang-sariwa pa rin sa aking isipan na sa kada lagay ni Nanay ng medalya sa aking leeg ay tumatawa siyang umiiyak sa galak. Ultimate stage mother si Nanay at may tendency maging superdramatic in public. Noong bata ako, parang ikinahihiya ko siya dahil dito. Kada graduation, sinasabihan ko siya sa bahay pa lang na huwag siyang umiyak. Pero siyempre iiyak talaga siya sa bahagi pa lang ng graduation march. Ngayon, kapag uma-attend ako ng commencement exercises bilang propesor, entrance march pa lang sa PICC Plenary Hall, pinipigilan ko nang umiyak. At agad kong maalala si Nanay. Anak nga niya talaga ako!
Dumaan muli kami ni Jay sa Iloilo noong Enero 9 hanggang 11 bago lumipad pabalik ng Manila. Noong Hulyo ang huli naming pag-stay dito. Minsan lang naming napabuksan ang geyt palabas ng Esplanade dahil ulan nang ulan sa loob ng tatlong araw. Mahinang ulan lang sana pero walang tigil at ayaw naming mabasâ ang aming rubber shoes. Baka mangamoy sa eroplano.
Maganda ang lokasyon ng Hotel Del Rio. Via Esplanade, maaari nang lakarin ang Riverside Boardwalk kung nasaan ang paborito naming restawran, ang Punot. Mabuti at napa-reserve nang maaga ng mga kaibigan namin ang mesa sa terrace sa ikalawang palapag kung kayâ habang kumakain, natatanaw ko ang aming hotel sa kabilang pampang ng Iloilo Esplanade.
Mula Boardwalk maaari nang lakarin ang Smallville at Atria. Kung mahilig kayo maglakad tulad namin ni Jay, maaari na ring lakarin ang Plazuela de Iloilo at SM City, at maging hanggang Megaworld kung nasaan ang Iloilo Museum of Contemporary Arts o ILOMOCA. Habang naglalakad kami minsan ni Jay sa area na iyon, sinabi ko sa kaniya na noong estudyante pa ako sa University of San Agustin magmulang 1991 hanggang 1994, mga palaisdaan at asinan pa ang lugar na iyon. Ang Megaworld ang runway ng lumang Iloilo Airport na bahagi ng distrito ng Mandurriao. Kapag sumasakay ka sa nagta-taxi na eroplano, mga asinan ang makikita mo. Ngayon, puno na ng matataas at magagandang gusali ang nasabing lugar.
Ang pinakamaganda sa lahat sa lokasyon ng Hotel Del Rio, maaaring lakarin ang bahay ni Leoncio P. Deriada, ang aking Tito Leo. Kapag maglakad kami papunta roon, sa Esplanade kami dumadaan. Maraming bulaklak at mga halaman na madadaanan, at may ilang lumang mansiyon pa na maaaring silipin tulad ng mansiyon ng pamilyang Pison. Mga dalawampung minutong leisurely walk mararating na ang bahay ni Tito Leo sa San Jose, Molo sa likod ng Iloilo Supermart. Pero nitong huling pagbisita nga namin, nakakatamad na magpabukas ng geyt sa likod dahil umuulan kayâ sa highway na kami dumadaan. Madadaanan pa namin ang Molo Church, Molo Plaza, at ang sikat sa mga turista ngayon na Molo Mansiyon. Dalawang gabi rin kaming nakikain doon kina Dulce Deriada, na halos magkapatid na ang turingan namin lalo na ngayong wala na si Tito Leo.
Sa huling umaga namin doon sa Hotel Del Rio, sinadya naming tanghali nang bumaba para sa buffet breakfast. Alas-otso y medya kami kumain hanggang alas-diyes. Ilang beses binanggit ni Jay na nanghihinayang talaga siya na hindi kami nakaligo sa swimming pool ng hotel. Binusog na lamang namin ang mga sarili para hindi na mananghalian sa airport. Siyempre, ang ginawa ko talagang panghimagas ay ang malapot na tsokolate de batirol.
Ang tsokolateng ito talaga ang sumisimbolo sa memorya ko ng Hotel Del Rio. Malapot na matamis. Malasa mula dila hanggang kaluluwa. Ito ang kananam ng lahat ng mga masasayang alaala sa hotel na ito. Hindi na siguro kalabisang sabihin pa na ang bahay ko sa Lungsod Iloilo ay ang Hotel Del Rio.
Una kong narinig ang pangalang Aningalan mula kay Tatay. Kamamatay lamang ni Nanay noon at binubuhos niya ang panahon at lakas sa munting palayan namin sa Maybato. May mga alaga siyang baboy, baka, at mga bibi. Marami ring tilapya sa kaniyang maliit na palaisdaan. Mula roon, may makikitang kabundukan. Sabi niya sa akin habang nagkakape kami sa ilalim ng malabay na mangga, “Iyan ang Aningalan. Malamig doon. Parang Baguio. May mga pine tree din. Marami nga lang NPA.”
Nakapunta raw siya doon noong binata siya. Naglakad lang sila. Nagkakamping kung saan maabutan ng gabi. Doon daw makikita ang karagatan.
Pangalawang beses kong marinig ang pangalang Aningalan mula kay Manang Akay, ang yumaong makata sa Kinaray-a na si Felicia M. Flores. Marfil ang apelyido ng kaniyang ina na mula sa angkan ng isang malaking pamilya sa San Remegio. Sakop ng bayan ng San Remigio, Antique ang Aningalan.
Si Manang Akay ang walking dictionary ko ng Kinaray-a noon. Noong inihahanda ko para ilathala ang libro kong Mga Binalaybay kang Paghigugma (Imprenta Igbaong, 2008), kalipunan ko ng mga tula ng pag-ibig sa Kinaray-a, inupuan naming dalawa ang manuskrito upang i-proofread at i-edit. May ilang linya at saknong pa akong inayos noon dahil sa mga mungkahi niya. Kayâ alam ko pulido ang Kinaray-a ko sa librong ito dahil sa tulong niya.
Sabi ni Manang Akay, doon daw sa Aningalan ma-aningal mo ang tunog ng dagat, ang lagaslas ng alon. Ang “aningal” ay salitang Kinaray-a para sa tinig o tunog na naaalala mo o akala mo naririnig mo. Halimbawa, parang nairirinig mo ang boses ng yumao mong ina. Doon sa Aningalan, dahil siguro malayo ang dagat subalit natatanaw ito, para bang naririnig mo pa rin ang hampas ng alon sa dalampasigan.
Kasama naming umakyat ni Jay ng Aningalan noong Lunes ang pinsan kong si Nene Oliva, ang bana niyang si Nong Junior, at ang mga anak nila at isang apo. Sina Nang Nene ang nagbabantay ng bahay namin sa Maybato kung wala kami. Dinaanan din namin ang isa ko pang pinsan sa Barangay Supa, si Noli, at ang asawa niyang si Neneng. Gusto ko kasi ipakita sa kanila ang lokasyon ng binili kong lupa sa Aningalan. Gusto ko ring ipasyal sila at pakainin bilang Christmas treat ko sa kanila. Sampung adult at isang bata kami na kasyang-kasya sa van na inarkila ko.
Malapit lang ang Aningalan. Mga 40 kilometro lang ang layo nito sa bahay namin sa Maybato. Mga isang oras lang din ang biyahe. Paakyat kasi at simentado na sana ang kalsada ngunit may apat na bahagi itong sira dahil bumagsak ang lupa. Kaya pa rin naman ng mga sasakyan at medyo nasasayad lang kung minsan.
Bumaba kami saglit sa harap ng lupang binili ko. Sa Barangay Tubudan talaga ito at mga tatlong kilometro paakyat pa ang sentro ng Barangay Aningalan. Doon tanaw ang karagatan sa harap ng San Jose de Buenavista. Sabi ng binilhan ko ng lote, kapag gabi raw, makikita mula roon ang pulang ilaw ng malaking R sa facade ng Robinsons Place Antique. Wala pang isang kilometro ang layo ng mall na ito sa bahay namin sa Maybato.
Ito nga ang Aningalan ang kinukuwento noon ni Lolo Garâ, ang ama ni Tatay, na kabundukan kung nasaan ang palasyo nina Rapunzel at ng prinsipe nito. May edisyong Ladybird Series ako ng Rapunzel na pasalubong ni Tatay minsang pag-uwi niya sa biyahe bilang isang kapitan ng barko. Hindi pa ako marunong magbasa noon at si Lolo Garâ ang pinapabasa ko. Hindi niya ito binabasa sa Ingles kundi retelling sa Kinaray-a ang ginagawa niya. Sa larawan ng katapusan ng kuwento, gutay-gutay ang damit nina Rapunzel at ng prinsipe nito nang muli nilang matagpuan ang isa’t isa. Nabulag ang prinsipe dahil napuwing ng buhangin nang ihulog ito ng bruha mula sa tore at nagpagala-gala sa gubat. Nang mapatakan ng mga luha ni Rapunzel ang mga mata nito ay muling nakakita. Kayâ natunton nito ang pauwi sa kanilang kaharian at isinama si Rapunzel at pinakasalan. At siyempre, nabuhay silang maligaya habambuhay. Hindi dito nagtatapos ang bersiyon ni Lolo Garâ na buong akala ko talaga ay nasa libro. Sabi niya, inimbitahan siyang magluto ng pansit sa kasal nina Rapunzel at ng prinsipe nito! Doon daw sa ikapitong bundok na makikita sa likod ng bahay namin, nandoon ang palasyo nina Rapunzel. Doon daw siya nagluto ng pansit. Sa batang puso ko noon, namamangha at ipinagmamalaki ko ang Lolo ko. Kuruin mo, naging kusinero siya sa kasal ni Rapunzel! Si Lolo Garâ kasi ang tagaluto sa amin noon at talagang masarap ang kaniyang pansit gisado na inuulam ko sa kanin! Hanggang ngayon inuulam ko pa rin sa kanin ang pansit.
Pangalawang pinuntahan namin ang Igbaclag Cave. Hindi na ako sumama sa pag-akyat at paggapang papasok ng kuwebang bato. Naupo lang kami ni Nang Nene kasama ang apo namin sa isang kubong kawayan at ninamnam ang malamig at malinis na simoy ng hangin. Naligo rin kami sa katahimikan at kaluntian ng paligid habang kumakain ng nilagang itlog na baon nila.
Pagkatapos sa kuweba, idinaan muna namin ang mga gamit namin ni Jay sa container van na cottage namin sa bagong-bagong resort na ang pangalan ay Aningalanja. Pag-aari ito ni Dr. Robler Pechueco, isang dentista at kaklase ko noong prep sa Assumption Antique.
Mula Aningalanja ay pumunta kami sa D’Alejos Nature Park. Isa itong maliit na hardin na may mga eskultura simento. Gusto ko ang mga bulaklak doon subalit medyo masakit sa mga mata ko ang mga estatwa ng elepante at mga Ita. Hindi ko rin alam kong gusto ko o hindi ang simentong Noah’s Ark nila na puwede talagang pasukin at akyatin. Patok ito sa ng dumadayo roon at marami ang nagpapakuha ng litrato dahil Instagramable ito. Hindi ito ang idea ko ng isang hardin pero masaya ako dahil masaya roon ang mga kasama ko lalo na ang mga bata.
Pagkatapos nito ay pumunta naman kami ng Highland Park Strawberry Garden. Medyo malawak na hardin ito na punô rin ng mga bulaklak. May greenhouse sila ng mga istroberi. Mas Instagramable ito kaysa D’Alejos subalit masakit din sa mga mata ko ang mga kulay doon. Nato-tolerate ko kasi ang ganda ng mga kulay lila nilang San Francisco at nag-selfie nga kami ni Jay doon. May playground din para sa mga bata at ang saya-saya doon ng kasama naming apo. Mistulang view deck din ang kanilang restawran at doon na kami nananghalian. Ang pinakagusto ko roon, may signal ang LTE ko! Hindi stable pero makapag-post ako sa FB at makapagpadala ng mensahe sa Messenger. Sa ibang bahagi ng Aningalan, walang silbi ang aking LTE.
Dahil sa internet signal na ito, bumalik kami ni Jay doon para mananghalian sa ikalawang araw namin sa Aningalan. Masarap din magtambay sa restawran nila. Hindi na kami siningil ng entrance fee dahil kakain lang naman kami. Pag-alis namin, may tindang istroberi sa kiosko sa may tarangkahan. Isang daan lang ang 1/4 kilo. Yung medyo malalaki, PhP150. Maliliit ang istroberi nila. Pero sabi ng nagtitinda, organic ito. Ito ang pinulutan namin sa redwine habang naghihintay ng paglubog ng araw sa balkonahe ng container van naming cottage. Nagkasundo kami ni Jay na bagamat di hamak na maliliit ang istroberi sa Aningalan kumpara ng istroberi sa Baguio, mas masarap ito. Mas matamis at mas malasa.
Halos alas-tres na ng hapon nang hinatid kami ng van sa Aningalanja mula sa strawberry farm. Pagbaba namin doon, nagpaalam na kami ni Jay sa kanila. Ihahatid na kasi sila ng van pauwi sa Supa at sa Maybato.
Sa pangalawang araw, pagkatapos naming mag-agahan sa Banglid Dos, resort din na pagmamay-ari ni Robler na nasa katabi lang ng D’Alejos, naglakad kami ni Jay pababa ng lote namin sa Tubudan. Mga 30 minuto ring lakaran ito kung dirediretso. Nagsa-sight seeing at nagpi-picture taking pa kasi kami kayâ inabot kami ng isang oras. Ang ganda kasi dumadaan kami sa kalsada sa gitna ng gubat ng mga punong pino. Ang struggle ay ang pabalik paakyat. Nakakahingal para sa akin na medyo kulang sa ehersisyo at may kabigatan! Pagdating ng tanghali, nangitim na kami dahil sa sikat ng araw na halos hindi namin nararamdaman dahil malamig ang simoy ng hangin.
Sa gabi, talagang malamig. Alas-kuwatro ng hapon ay nagsisimula nang bumaba ang mga ulap sa kabundukan at lumalamig na ang ihip ng hangin. Pagkagat ng dilim nagiging 18 degrees na ang temperatura! Umakyat si Robler na nakamotorsiklo sa Aningalan sa ikalawang araw namin doon. Nakasalubong namin siya ni Jay sa kalsada habang pababa kami ng Tubudan. Kami raw ang unang bisita sa Aningalanja at tinanong niya kami kung kumportable ba kami sa container van at kung hindi raw ba mainit. Tuwang-tuwa siya nang sinabi kong gusto ko dahil spacious ito. Buong araw din itong malamig. May view rin ito ng mga pine tree sa katapat na lote sa kabilang kalsada.
Sa huling araw namin doon, bago bumaba ng Banglid Dos para sa aming agahan, naglakad muna pa-Lake Danaw. Nasa unahan lang ng Aningalanja ang dirt road papunta roon. Nadiskubre namin, mga isang kilometro din pala papasok ito. Pero natuwa kami dahil ang kalsada papunta roon ay talagang nasa gubat na. May nadaanan din kaming pangmayaman na private resort at mga vegetable farm na may mga namumungang kamatis. Pasado alas-otso pa lang at walang tao sa isang kamalig sa bungad ng hardin na ito na may lawa. Tig-PhP20 ang entrance fee na nakalagay sa karatula. Nag-tao po kami pero walang sumagot. Pumasok pa rin kami dahil wala namang bakod at inisip na baka nasa loob ang bantay. May tatlong turistang tin-edyer kaming nakasalubong. Paalis na sila. Tinanong ako ng isang guwapo na naghi-Hiligaynon kung may tao na raw ba sa entrance. Sabi namin wala pa. Sabat naman ni Jay, baka libre talaga! At nagtawanan kami. Wala ngang tao roon. Dalawa lang kami ni Jay sa isang maliit na hardin na napapalibutan ng mga palaisdaan. Maraming pusa ang nandoon na antok na antok pa yata. Tinanong ko sila kung sila ba ang bantay. Dedma sila. Ayaw magising. Isa lang ang gising na gising na hinahabol ang drone ni Jay. Umalis na lamang kami subalit wala pa ring bantay na dumating.
Sa pangalawang hapon namin doon, habang umiinom kami ng red wine at nakikinig sa mga awitin ng ABBA, at hinihintay ang takipsilim habang ninanamnam ang lalong paglamig ng ihip ng hangin at pinapanod ang pababa ng mga ulap sa kabundukan, naiisip ko sina Tatay, Manang Akay, at Lolo Garâ.
Alam kong tuwang-tuwa si Tatay na malamang may binili akong lupa sa Aningalan at magkakaroon ng bahay at hardin doon ilang taon mula ngayon. Tatawagin ko itong Hardin Milagros o Garden of Miracles. Nakapangalan sa babaeng kaniyang pinakamamahal. Ako ang kanilang panganay at patunay sa kanilang pagmamahalan ang ibinigay nilang pangalan sa akin—Iremil. Pinag-isa nilang pangalan. Mula sa Ireneo at Milagros.
Matutuwa rin siguro si Tatay kapag sinabi kong parang wala na rin namang mga NPA doon. Siyempre, hindi ko rin naman talaga alam kung meron o wala. Basta noong nasa elementarya at hayskul ako, may mga kaklase na akong taga-San Remegio at hindi kami pumupunta sa kanila dahil marami nga raw mga NPA doon.
Alam ko ring tuwang-tuwa si Manang Akay na nandoon ako sa Aningalan, sa bayan na pinag-ugatan ng kaniyang malutong na Kinaray-a na hindi niya ipinagdamot sa akin. Nalulungkot lang ako dahil kung buháy pa sana siya tiyak sasamahan niya ako roon at sasabihin sa akin ang mga pangalan sa Kinaray-a ng mga bulaklak at punongkahoy roon. Gayunpaman, alam ko na natutuwa si Manang Akay na nakasulat ako ng apat na binalaybay doon sa Aningalan.
At si Lolo Garâ, tiyak na humahalakhak ngayon sa labis na tuwa at pagpalangga sa akin dahil napuntuhan ko na ang ikapitong bundok na ang sabi niya sa akin ay nandoon ang palasyo nina Rapunzel at ng prinsipe nito. Wala man akong natagpuang palasyo roon, magkakaroon naman ako ng maliit na bahay na napapalibutan ng hardin. Hindi man kasing haba ng buhok ni Rapunzel ang buhok ko at hindi naman talaga prinsipe ang kasama ko roon, pero masaya ako, masaya kami na kasama ang isa’t isa sa isang napakagandang lugar.
Mga dalawang taon na lang, iyon na ang magiging tahanan namin. O sisimulan na naming ipasad ang maliit na bahay at malawak na hardin namin doon.
Aningalan, ang pook kung nasaan maririnig ang alaala ng isang tinig o tunog. Tinig ng mga taong nagmamahal sa akin ang maaalala ko roon. Tinig ng mga taong minamahal ko at minamahal ako ang maririnig ko doon sa Aningalan.
A good book is a priceless gift. We should, however, make a distinction between a GOOD and a BAD book. A good book, on one hand, is meant to help the reader become more human. And a good human being is someone who believe and respect in the universal values of truth, justice, and peace. A bad book, on the other hand, is meant to deceive a reader by revising history or peddling fake news. It will make the reader think bad and do something bad.
What we are launching today—Lourdes Lim Wang’s two collections of flash fictions Cockfighting and Other Stories and The Cycle (Awakening of the Mind) published by Kasingkasing Press—are definitely good books. That is why we at the Bienvenido N. Santos Creative Writing Center of De La Salle University are happy and honored to organize this launching together with Fo Guang Shan Mabuhay Temple, Buddha’s Light International Association Philippines, and Kasingkasing Press.
My friendship with Lourdes started in 2018 when she invited me to watch the media presentation of Siddharta: The Musical here in Mabuhay Temple. It was then that I discovered this temple and the delicious vegetarian restaurant that became my favorite during pre-pandemic times. During that visit, the Venerable Abbess gifted us with the book 365 Days for Travelers: Wisdom from Chinese Literary and Buddhist Classics by the Venerable Master Hsing Yun. This book, along with The Daily Stoic by Ryan Holiday, became my bedside reading first thing in the morning.
Every opening of the term in La Salle, I would begin my first lecture on why do we have to read literature with the January 11 entry by Yu Qiuyu (English translation by Miao Guang) titled “Why Youth Should Read” that says, “The biggest reason to why we read is to rid ourselves of mediocrity. Mediocrity is an attitude that passively seeks ways of survival. Mediocre people do not lack anything; they are just nonchalant about the excitements of this world, the length of human history, the sacredness of ultimate justice, or the profound meaning of life.”
I’m thinking that someday, in the future editions of this daily readings of Chinese literary and Buddhist classics, one of the stories of Lourdes will be included. For indeed, and I’m only speaking of the two featured books today because Lourdes is the author of nine other books in Mandarin which I don’t have access to, the flash fictions of Lourdes Lim Wang have the capacity to quicken us to life, to live a good life, a good life in the context of Buddhism and Stoicism.
To continue the quote by Yu Qiuyu, “Only books can bring the expansiveness of space and infiniteness of time in front of you; only books can direct the already flying signals of the noble life towards you; only books can present to you the profound wisdom in that wonderful contrasts against ignorance and hideousness.” Qiuyu might as well be referring to Cockfighting and Other Stories and The Cycle (Awakening of the Mind).
I am both humbled and honored to be given the task to welcome you all today in this twin book launching. Please don’t forget to buy the books. Thank you and Mabuhay tayong lahat!
Pagmumuni-muni ni Putri Duyung / Mga Sanaysay ni JOHN IREMIL TEODORO 