Ayon sa Romanong makata na si Quintus Horatius Flaccus (o Horace sa Ingles), may dalawang halaga o silbi ang pagtutula o ang malikhaing pagsulat sa kabuoan—dulce et utile. Tamis at gamit. Ibig sabihin ang mga likhang pampanitikan ay dapat maghahandog ng aliw at aral. Talagang magkasama. Kung aliw lang, e di mababaw lang iyon, isang entertaiment lang. Kung aral lang ang meron ay boring naman ‘yun. Magiging didaktiko ito.

Anuman ang tema o konteksto ang mga palihan ng malikhaing pagsulat ang sasalihan natin, maganda pa ring alalahanin palagi ang bilin ni Horace, ang dulce et utile. Nakakaaliw basahin ang ating mga akda at may matutuhan ang mga mababasa rito.

Kapag sinabi kong nakakaaliw, hindi lamang feel good reading ito. Ang pagpahayag ng isang karanasan sa mabisang paraan ay isa ring uri ng pag-alay ng kasiyahan. Kapag sinabi kong may aral o silbi, ang pagpahayag o pagtalakay ng mga pangamba o pagkalito ay paraan din ng pagtulong sa mga mambabasa sa pagharap ng sarili nilang mga pangamba at kalituhan.

Itong dulce et utile ay laging isinasaalang-alang sa mga palihang inoorganisa ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center katulad nitong creative nonfiction workshop para sa mga doktor.

May tatlong layunin ng Pambansang Palihan ng La Salle sa Pagsulat ng Sanaysay para sa mga Doktor:

Una, patatagin ang ugnayan at pag-ibayuhin ang kritikal at malikhaing ugnayan sa pagitan ng mga siyentista at mga alagad ng sining;

Pangalawa, bigyang kasanayan ang mga nasa larangan ng medisana sa larangan ng sining ng malikhaing pagsulat;

At pangatlo, ang tumulong upang maitala para sa mga susunod na henerasyon ang mga karanasan ng mga medical frontliner sa panahon ng pandemyang COVID-19.

***

Bakit mahalagang magsulat ng kolum ang isang doktor? O bakit kailangang magsulat ang isang doktor? Ito ang tanong na sinagot ni Dr. Gideon Lasco para sa atin ngayong gabi.

Heto ang ilang punto na akong naitala mula sa kaniyang lektura kasama ang ilang realisasyon ko.

Una, sa panahon ng paglaganap ng fake news kailangan natin ng mga public intellectual na may kredibilidad tulad ng mga doktor.

Pangalawa, ang pagsusulat sa mga diyaryo ay paraan ng pagpalaganap ng adbokasiya. Malaking tulong ito sa pag-educate ng publiko at nakita natin ang halaga nito ngayong panahon ng pandemya na malaganap ang vaccine hesitancy. Kailangan nating baguhin halimbawa ang mga nagsasabi na ang kaibigan ng kakilala ng pinsan ng kababata ng kaibigan ng kapitbahay nila ay namatay nang magpabakuna.

Ang gusto ko sa pagbabahagi ngayong gabi ni Dr. Lasco ay binibigyan niya tayo ng tips at idea na marami tayong magiging paksa para sa mga sulatin natin, nagtatrabaho man tayo, nagbibiyahe, o nagma-mountain climbing! Kailangan nating lumabas sa ating sarili at sa ating lungga upang marami tayong masulat.

Ang pagsulat ng kolum ay inihambing niya sa pagpipinta, na ang papel o computer screen natin ay ang magiging kambas natin. Ang pagsulat at pagpipinta gamit ang mga salita.

Higit sa lahat, gusto ko na ang pagbabahagi ni Dr. Lasco ng kaniyang passion sa pagsusulat ay halos walang kinalaman o parang walang kinalaman sa kaniyang pagiging doktor kundi nagbabahagi siya bilang isang manunulat. Ganoon naman kasi talaga ang pagsusulat—lahat tayo anuman ang trabaho o propesyon natin—may karapatan magsulat.

Naalala ko tuloy ang sinabi ng makatang Merlie Alunan tungkol sa pagtula. Sabi niya, “What is poetry? Poetry is human speech.” Sa tingin ko, ang lahat ng uri ng pagsulat ay pagtanghal sa tinig natin bilang tao. At oo, tao muna tayo bago isang doktor. Doktor man tayo ng medisina o literatura.

Duro-duro gid nga salamat, Dr. Gideon Lasco sa pagbahagi ng iyong buhay manunulat ngayong gabi.

Buenos dias, Dr. Lasco na nasa Columbia ngayon. At magandang gabi sa ating lahat na nandirito ngayon sa ating kaawa-awa ngunit napakagandang arkipelago ng Filipinas nating mahal.

Mabuhay ang mga manunulat ng ating bayan!

Oktubre 2022 pa lamang ngunit nakabili na ako ng 2023 planner ko. Paano, hindi ako nakatiis nang makita ko noong nakaraang linggo sa school and office supplies section ng SM Department Store sa Mall of Asia ang bulaklaking planner na ang nakalagay sa pabalat ay “The Flora and Fauna of the Philippines: 2023 Planner.”

Kadalasan bumibili ako ng planner para sa susunod na taon sa aking kaarawan tuwing Nobyembre 14. Ang palagi ko kasing regalo sa sarili ko ay ang pagbili ng mga librong gusto ko sa Fullybooked (Madalas sa Bonifacio High Street branch dahil ito ang pinakamalaki) at kasama na rito ang Paulo Coelho Planner na inilalathala ng Vintage International. Anim na taon ko nang binibili ang planner na ito na may tema at mga quotation mula sa mga akda ni Coelho. Napakaganda sa mata ang disenyo at makulay na mga likhang-sining dito na gawa ni Catalina Estrada na taga-Barcelona.

Nag-iisip na akong bumili ng Paulo Coelho Planner sa kaarawan ko sa susunod na buwan. Ngunit yun nga, nakita ko itong planner na disenyo at may mga likhang sining ni Raxenne Maniquiz. Paano ko madededma ang isang planner o notebook na may mga bulaklak, ibon, at paruparo sa cover? Lalo na’t mga lokal na flora at fauna ito?

Siguro kapag may makakita sa akin na nagbubuklat ng planner ang nasa thought bubble niya ay, “Kailangan pa bang magsulat sa papel na planner sa panahon ng Google Calendar?” Baka palihim o harap-harapan akong pagtawanan. Kapag makita nga ng mga kaibigan ko ang mga photo album ko ng mga printed na larawan, pinagtatawanan nila ako dahil sa panahon daw ng Facebook at Instagram, kailangan pa ba talagang may hardcopy na album?

Old fashioned lang talaga ako. Ang dayari ko, hardbound notebook pa rin kahit na may dalawang blog naman akong mini-maintain. Hindi pa rin ako kumportable sa pagbabasa ng mga e-book. Kapag mag-order ako sa Amazon, mas gusto ko pa rin ang hardbound edition maliban na lamang kung sobrang mahal na talaga kumpara sa softbound edition. Never akong nag-order ng e-books na di hamak na mas mura sana at matatanggap mo agad.

Oh well, sabi nga ni Mario Vargas Llosa, kailanman ay hindi mapapalitan ng computer screen ang pahinang papel. Oo nga naman. Kakaiba pa rin ang kasiyahan kapag naaamoy at nahahaplos mo ang papel.

Napakaganda ng larawan ng mga painting ni Maniquiz. May mga impormasyon din ito na makakapagpalawak sa kaalaman hinggil sa mga tanim at hayop ng mga gumagamit nito. Halimbawa sa bahaging November. Sa separator nito ay may larawan ng orkidyas sa kanang pahina. Nakalagay ang scientific name nito na Paphiopedilum acmodontum. Sa kaliwang pahina nito, may impormasyon hinggil sa orkidyas na ito. Kung anong family at species ito. May tala rin kung saan ito matatagpuan sa bansa at kung ano ang mga katangiang pisikal nito. May maliit pa ngang mapa ng ating arkipelago at makikita na P. acmodontum ay matatagpuan sa Isla Negros.

Ang masaya pa, may kasamang stickers ng mga bulaklak at paruparo ang planner na nakalagay sa parang pouch sa inside back cover! Magagamit ko itong pandikit ng kung ano-ano tulad ng mga resibo at larawan sa aking dayari.

Pagdating sa presyo mas mura din ito. Kung di ako nagkakamali, ang Coelho Planner ay mga PhP900. Itong Maniquiz Planner ay PhP599 lamang. Nakatipid ako.

Tamang-tama rin ang pagkadiskubre ko nitong “The Flora and Fauna of the Philippines: 2023 Planner” ni Raxenne Maniquiz dahil ang lagi kong iniisip ngayon ay ang permaculture farm na gagawin ko sa Antique. Tungkol sa mga tanim at punongkahoy na indigenous sa Filipinas ang binabasa ko ngayon. Sana sa magkaroon uli ng ganitong planner sa 2024.

Hindi pa siya ganap na doktor nang maging estudyante niya kami sa programang B.S. in Biology sa University of San Agustin (USA) sa Lungsod Iloilo. Nag-aaral pa lamang siya noon ng medisina sa West Visayan State University kayâ kung minsan nagkaklase siya sa amin na nakauniporme pa ng isang medical student.

Si Sir Tony (Sir Recodo talaga ang tawag namin sa kaniya) ang mukha ng isang terror na propesor. Siya ang nagtuturo ng mahihirap naming subject tulad ng Human Anatomy, Cell Biology, at Genetics. Kailangan mong magpamisa ng pasasalamat sa USA Chapel kapag makapasa ka sa mga subject na ito kung siya ang guro.

Hindi ko makalimutan ang final exam namin sa Genetics. Alam ko na sana kung paano ma-solve ang problem na ibinigay niya na gamit ang ANOVA na manual (Ngayon kasi may computer program na para sa ANOVA o analysis of variance!). Nang umpisahan ko nang gawin, biglang sumigaw si Sir at ang upuan ko ay nasa harap ng mesa niya. Kung sa Kinaray-a pa, natagban gid ako kang espiritu! Napatalon ang kaluluwa ko. Galit na galit si Sir. May nahuli pala siyang kaklase namin na may kodigo sa likod. Sinigawan niya ito na lumabas ng klasrum at nang lumabas ang kaklase namin, sinipa nito ang basurahan sa may pintuan at mabilis na tumayo si Sir at nilapitan ang nagwawalang kaklase namin at ang akala ko talaga ay magsusuntukan sila!

Sa gulat at takot, hindi ko na na-solve yung problem na iyon. Nainis ako sa kaklase naming iyon. Sa mga subject kasi namin kay Sir, marami kaming mga kaklase na hindi namin ka-batch. Mga overstaying na iyon sa kolehiyo dahil pangatlo o pang-apat na beses na nilang pagkuha ng Genetics ay hindi pa rin sila nakakapasa. Ngayong guro na rin ako, naiintindihan ko na kung bakit nag-breakdown ang kaklase naming iyon! Kayâ inis din ako kay Sir noon. Kasi alam ko na sanang sagutin yung problem. Ginulat niya lang ako kayâ nagblangko rin ang isipan ko!

Matapos nang mahigit isang dekada na nag-graduate ako sa San Agustin, bumalik ako doon para magturo ng literatura. Katatapos ko lang ng MFA Creative Writing noon sa La Salle. Minsan nadaanan ko si Sir Recodo na nagkaklase at laking gulat ko na nakangiti at patawa-tawa na siya habang nagtuturo. Siya na ang chair ng Biology Department nang panahong iyon. Nang makasalubong ko siya sa hallway tinanong ko siya: “Sir, bakit nakangiti na kayo magklase ngayon at hindi na parang si Incredible Hulk na galit palagi?” Tumawa siya at ang sagot niya sa Kinaray-a dahil taga-Guimbal siya ay, “Ay ti ano gid tana atën dya sa ibabaw kang kalibutan haw?” Ang ibig niyang sabihin, dumadaan lang tayo sa mundong ito at pointless maging terror na guro. Hindi ko napigilan ang sarili ko at talagang sinumbatan siya. Sabi ko, “Sir, naging stressful ang college life ko dahil sa ‘yo! Bakit ngayon ka lang naging mabait?” Malakas na halakhak lang ang isinagot niya sa akin.

Mabait din naman sa amin Sir kahit na terror siya. Nag-aaral siya ng medicine noon kayâ siguro stressed din palagi kapag nagtuturo sa amin. Saka bata pa siya noon. Kababalik lang niya noon sa San Agustin matapos niyang mag-masters ng Biology sa UP Diliman. Ito ang panahon na kakaunti pa sa mga guro namin ang may master’s degree. E siya bongga dahil UP Diliman pa. Noong bata pa akong guro parang terror din ako, or may tendency maging terror.

May soft side din naman si Sir. Dahil medical student nga siya kapag may nararamdaman kami nagpapakunsulta kami sa kaniya. Minsan, dahil sa kapupuyat ng kame-memorize ng makapal naming textbook para sa klase niya, nagkatrangkaso kami ng BFF kong si Ooy (na isa nang nueroanesthesiologist ngayon). Pinasalat namin sa kaniya ang leeg namin para malaman niyang may sakit kami at baka may ipainom siyang gamot. Ang sagot niya, “Naku, 24 hours flu lang ‘yan. Self-limiting na sakit. Uminom kayo ng maraming tubig at magpahinga.” Sa isip ko, pahinga? May exam kami sa ‘yo!

Kayâ halos hindi ako makapaniwala na nang mag-graduate kami noong Abril 1994 at nagkayayaan ang batch namin na magbakasyon sa Boracay ay sumama siya. Parang wala sa karakter niya na sasama siyang magbakasyon sa amin. Alam kasi namin na after graduation maghiwa-hiwalay na kami kung kayâ magbabakasyon kaming magkasama. Ang isang kaklase naming si Merell Joy, may resort sa Boracay ang tiya niya. Pinahiram sa amin ang isang malaking cottage na kawayan at nipa (Yes, wala pang mga pangit na konkretong building sa Boracay noon) sa resort nilang Mona Lisa.

Sa Boracay, parang naging kuya namin si Sir Recodo. Parang agad kong nakalimutan na terror prof namin siya sa loob ng apat na taon! Siya ang nagsasaing at nagluluto. Purita kami noon at pumunta kami sa Boracay na may dalang bigas, daing, at sardinas. Kayâ madali lang din naman ang pagluluto. Ang saya-saya pa rin namin kahit na sa world famous na isla kami at pangmahirap ang pagkain namin! Hindi kasi namin kayang kumain sa mga restawran doon.

Hindi ko na gusto ang Boracay ngayon. Nasisikipan na ako at naiingayan. Ngayon sana may pera na ako at kaya ko nang magbakasyon palagi sa Boracay pero hindi ko ginagawa. Magsasayang lang ako ng oras at pera. Ang idea ko pa rin ng Boracay ay ang Boracay namin nina Sir Recodo noon. Magkakalayo ang mga resort at environment friendly ang mga materyales ng mga kubo. Sa likod ng Boracay, may gubat pa at hindi siksikan ang mga traysikel at mga tao. Sa mga ilang beses kong pagpunta ng Boracay para magsalita sa mga kumperensiya o magsulat ng artikulo sa Mabuhay magazine, hinahanap ko pa rin ang dating Boracay.

May sense of humor din si Sir. Noong nagtuturo na ako sa San Agustin, kada graduation march, kahit na nakatoga na kami lahat, kapag makita niya akong nagmamartsa kasama ang mga kaguro sa English Department, sinisigawan niya ako ng, “John Iremil! Bakit nandiyan ka sa English Department? Dito ka sa amin sa Biology!”

Naging guro din ng bunsong kapatid namin si Sunshine si Sir Recodo. Mas close sila ni Sunshine dahil hindi na terror prof si Sir noon. Sa mga larawan nila nina Sunshine sa mga pag-a-attend nila ng mga kumperensiya tulad ng sa Buguio, ang saya-saya nila sa mga larawan. Nang magturo si Sir sa isang medical school sa Antigua (at kung di ako nagkakamali ay naging dean pa yata siya doon), nagtsa-chat sila ni Sunshine sa Facebook at Messenger.

Wala na akong balita masyado kay Sir Recodo nang umalis ako sa San Agustin noong 2008 at lumipat na si Miriam College at hanggang dito na sa La Salle. Kahapon, nakita ko na lamang sa FB posts ng ilang kailala sa San Agustin na namatay si Sir. Nang tingnan ko ang kaniyang FB, ni hindi pala kami friends. Nalaman kong nag-retire na pala siya sa San Agustin at naging doktor sa bayan ng Tubungan, Iloilo para sa Department of Health.

Labis akong nalungkot sa balita at hinanap ko ang photo album ko ng pagbakasyon naming iyon sa Boracay. Wala pa akong detalye kung ano ang sanhi ng kaniyang pagpanaw. Labis akong nalulungkot. Nitong nakaraang halos tatlong taon ng pandemya, marami akong mga kaibigan at kakilala na namatay. Hindi nakakasanayan ang mawalan ng mga kaibigan, kakilala, at kamag-anak.

Sumalangit nawa ang kaluluwa ng minamahal naming guro at kaibigan na si Dr. Antonio Recodo.

MAAYAD-AYAD gid nga hapon kaninyo nga tanan!

Nang makita ko ang imbitasyon na magbibigay ako ng mensahe para sa awarding ceremonies ng kaunaunahang Leoncio P. Deriada Literary Prize bilang “donor,” naisip ko na maganda kapag uumpishan ko ang aking talumpati sa ganito:

“Nag-donate ako ng five million pesos para sa Leoncio P. Deriada Literary Prize upang maibahagi ko ang aking kayamanan sa mga naghihikahos na mga manunulat at mapaparangalan ko ang aking ama sa panulatan.”

Kayâ lang, hindi totoong may limang milyon akong pang-donate. Pero totoo na gusto kong parangalan ang aking literary father bilang pasasalamat hindi lamang sa mga nagawa niya para sa akin bilang unang guro ko sa pagsulat kundi para na rin sa nagawa niya para sa literatura ng Kanlurang Bisayas at ng buong bansa. At oo, kung mayaman lang sana ako—halimbawa anak ako ng isang diktador na mandarambong o korap na politiko o matapobreng pangit na senadora na ginawang subdivision ang mga palayan kung kaya galit siya sa unli-rice o ganid na negosyante o drug lord na bahagi ng Triad—hindi lamang limang milyon ang ido-donate ko sa opisina ni Eliod upang gamitin sa pagpapalaganap ng legacy ni Dr. Deriada. Baka bilhin ko pa ang paborito kong Hotel Del Rio at gawing The Leoncio P. Deriada Creative Writing Center. ‘Ika nga nila, libre ang mangarap.

Dahil isa lamang akong mahirap na manunulat, magkukuwento na lamang ako. Sa kuwento, bilyonaryo ako at sigurado ako rito. Sabi ni Dulce, na siyang “real daughter” at ako naman ang “favorite daughter,” puwede raw akong magkuwento sa loob ng tatlong oras at kayang-kaya ko yan. Mana yata ako kay Leoncio!

Rëgya sa kampus nga dya kang UPV ako tinudluan ni Leoncio P. Deriada kon paano magsulat kang binalaybay kag mga sugidanën. Bëkët pa amo ka dya kanami ang kampus kang tiyempo nga to—1991 asta 1994, kang estudyante pa ako sa University of San Agustin.

Estudyante ako kang B.S. in Biology kato. Naga-escape ako sa laboratory classes namën kag mag-agto kay Tito Leo sa campus nga dya. Nagapadara abi ako kay Dr. Deriada kang mga poems ko para HomeLife magazine nga tana ang literary editor. May poem gani ako nga gin-feature na sa anang regular column nga “Poetry Workshop with Tito Leo.” Sa marginal notes niya sa isang tula kong ni-reject niya, sinabihan niya akong bisitahin siya sa kaniyang opisina sa UPV upang i-one on one workshop niya ako. Hindi ko pinalampas ang pagkakataon. Parang inabuso ko pa nga. Kada may bagong tula ako, punta agad ako sa opisina niya para ipabasa ito sa kaniya. Ni minsan hindi ko naramdaman na nakakaistorbo ako sa kaniya. To think na sumusugod ako sa opisina niya na walang appointment.

Noong una kong punta, ang bagsik ng sekrekrta niya. Si Mommy Sidna na kalaunan ay naging kaibigan ko na. Sabi ko sa kaniya, “Ma’am ara si Tito Leo?” Gin-akigan niya ako dayon. Siling ‘ya, “Ano nga Tito Leo? Indi ini opisina sang HomeLife magazine. UP ini. Dr. Deriada ina siya diri!” Nang magsimula akong manalo ng awards, dinadalhan ko na si Mommy Sidna ng cake kayâ naging close kami at Mommy Sidna na nga ang tawag ko sa kaniya.

Marami akong quotable quotes ni Dr. Deriada. Karamihan matataray. Bukod sa sikat na “You, idiot!” kapag hindi niya nagustuhan ang sinabi o ginawa mo. Pero in fairness, hindi niya ako natawag nang ganiyan!

Ang favorite ko na lagi kong naaalala kapag nagdidirek ako ng San Agustin Writers Workshop ay hindi siya makatiis at talagang magba-butt in kapag may fellow na magpapakilala nang ganito: “Ako gali si…” Agad sasabat si Dr. Deriada ng, “Anong ako gali? Ngaa nalipat ka sa ngalan mo?”

Minsan nataranta kami ni Isidoro Cruz sa San Agustin nang may inorganisa kaming conference. May isang may edad nang guro ang nagsalita sa open forum at nagtanong kung ano ang gagawin niya dahil ang mga estudyante niya ay hindi nakakaintindi kapag ang binabasang teksto ay Hiligaynon. Ang sagot ni Dr. Deriada, “I find the question rather dumb. Don’t try to impress by saying that your students can understand English but not Hiligaynon.” Talagang kinausap namin ang teacher na ‘yun at kami na ang humingi ng dispensa!

Ilang beses ding nag-usap ang nanay ko at si Dr. Deriada. Minsan yata nagkita sila sa airport. Hindi ko maimadyin kung paaano mag-usap ang dalawang madaldal! They share a language—Sebwano. Tubong-Davao del Sur kasi ang nanay ko.

Minsan, noong hindi pa sila magkakilala, nagsabi ako kay Nanay na bilhan niya ako ng round trip ticket to Manila kasi mag-a-attend ako ng workshop sa National Arts Center. Pinagalitan ako ng nanay ko kasi puro daw gasto ang naiisip ko. Biga raw ako nang biga.

“Nay, bëkët biga. Writing workshop!” sabi ko.

“Hay amo man ria gihapon. Ang workshop-workshop ko nga ria, biga man ria gihapon!” hambal ni nanay. “Mabiga ikaw kag ako ang magastuhan.”

“Nay, hambal ni Dr. Deriada, that’s what parents are for,” sabat ko.

“E kon ibunggo ko ang ulo n’yo ni Deriada nga ria?” sagot ni Nanay. Matapos siyang magtalak, binilhan naman niya ako ticket.

Nang ikuwento ko ito kay Dr. Deriada, tawa siya nang tawa. Ikinukuwento pa nga niya ito sa iba.

Nasa kolehiyo ako nang mag-umpisa ako manalo ng mga award at malathala sa mga magasin. Kapag ipakita ko ito kay Nanay, agad niya itong kukunin sa akin at iikutin niya ang bahay ng mga kamag-anak at kakilala namin sa Maybato at ipakita ang mga ito-“Bag-o nga award ni Junjun! Na-publish liwan si Junjun!”

Kapag ganito hiyang-hiya ako. E kung pigilan ko naman si Nanay, sisigawan niya ako. Pabayaan ko raw siya. E di sana raw hindi ko na ipinakita sa kaniya kung nahihiya lang din naman ako.

Minsan pagbisita ko kay Dr. Deriada, kinuwento ko ito sa kaniya at sinabi kong hiyang-hiya ako sa ginagawa ng nanay ko at kung ano ang gagawin ko. Pinagtawanan lang ako ni Dr. Deriada at sinabihang, “Oh, give those little privileges to mothers.”

Hindi ako nag-aral sa UPV pero bilang isang manunulat, pakiramdam ko produkto ako ng UP. Dahil ito sa kaalwan ni Dr. Deriada.

Darayawon gid dyang buruhatën sa pagpasidëngëg kay Deriada. Nagadayaw kag nagapasalamat gid ako sa UPV, kapin pa gid sa UPV Sentro ng Wikang Filipino, sa pagpatigayon kadyang Leoncio P. Deriada Prize.

Hiling sa UPV Sentro ng Wikang Filipino—gawing annual ang Leoncio P. Deriada Literary Prize at gawin itong regional in scope.

Duro gid nga salamat kag sa liwat maayad-ayad nga hapon kanatën tanan.

[Binigkas noong 19 Agosto 2022 sa UPV Sentro ng Wikang Filipino, University of the Philippines Visayas, Iloilo City Campus.]

Yesterday when I consulted Dr. Ronald Baytan about my opening remarks on today’s graduate research forum, he reminded me not to talk about myself for I am not important. Since I’m very afraid of him I just answered, “Yes, Ateng I promise not to talk about myself.”

Of course promises are made to be broken just like the 20 peso per kilo of rice or the Tallano gold. Now that I have the floor, or the screen, and Dr. Baytan cannot do anything to stop me now without creating a scandal in Zoom, I will talk about myself. Aftell all, the topic is queerness. When we talk of gay writing and queer studies here at De La Salle University, how can I not talk about myself? For talking about queer studies in La Salle, I will be talking about Ronald Baytan and since Ronald Baytan is my Ateng, it only follows that I will also be talking about myself. It’s a family affair, duh. And besides, kakaunti lang naman kami ang mga willing magladlad dito sa La Salle. Of course maraming pamintang durog pero kakaunti ang willing magsulat about their gayness. So brace yourself and stop your eyebrows from arching too much. The Graduate Program Coordinator (GPC) Dr. Tiny Arogo said I have one hour for my opening remarks!

Isa pa, our invited resource person today, Dr. J. Neil C. Garcia, is already famous and need no introduction. It is safe to assume everyone here have read his work—be it a poem or critical essay. So why should I waste time talking about him? I call Dr. Garcia, “Mama Neil” because I decided to become a gay writer after reading and rereading Ladlad 1 from cover to cover the whole night a long time ago in Antique when I was still a virgin. So imagine the effect to my body and soul of that book! Kayâ naman sa Ladlad 2 kasama na ang mga bastos kong tula. Whether Mama Neil like it or not, he became my literary mother. Neil and Ronald are BFFs. I’m related to both of them. So I have all the right to talk about myself in this opening remarks.

Ganito kasi iyon. Kasama ako sa unang batch ng Master of Fine Arts in Creative Writing noong 1996. Fresh from the farm and seashore ako ng Antique. Unang Holy Week ko dito sa La Salle, na huwag nating kalimutan ay isang Catholic university, Lunes Santo, ang itinatanghal ng Harlequin Theatre Guild ay trilogy ng gay one act plays. It was there that I saw the young Wanggo Gallaga taking a bath on stage naked. Br. Andrew Gonzalez was the University President then. Isang linguist at literary person kayâ siguro malaya ang sining at pagsusulat sa kampus. Sabi ko noon sa sarili ko, bongga ang La Salle. This is the perfect university for me.

Sa Playwriting Class namin kay Isagani R. Cruz pabonggahan ng pagiging mahalay sa mga dula namin. May kaklase kaming ang bida sa dula ay isang baklang nakikipagsex sa pedicab driver sa loob mismo ng pedicab na nasa ilalim ng LRT. Sa workshop, pinagtulungan namin ang may-akda kasi sabi namin paano naman ‘yan i-stage kung ang kangkangan ay nasa loob ng pedikab? Yes, we use the word “kangkangan” in front of The Isagani R. Cruz! May kaklase kaming crush na crush ko (at in love pa yata ako) na ang bida sa dula niya ay isang Lasallian student leader na sa isang retreat nila ay hinada niya ang co-student leader niya at biglang nagpakita si Mother Mary na umiiyak at nagsasabing, “Why are you doing this, my son? You are hurting me, my son.” Ugh, speaking of Catholic guilt! Sabi ng mataray kong kaklase sa akin, “Sige baklang taga-Antique, ipagtanggol mo ang dula niya at sasampalin kita.” Yung sa dula ko naman, baklang pilay na naka-wheel chair ang bida na nakipagtalik sa half-brother niya at nag-suicide ang tatay nang maaktuhan mismo na nagsi-sex ang dalawang anak. Pinagtulungan din ako ng mga bakla sa klase. Sabi nila, double murder case ang ginawa mo! Bakla na pilantod pa!

Iyon din ang panahon na isinumite ni Dr. Baytan and thesis niya tungkol sa dissident desires in Philippine gay poetry. Ako lang ang estudyanteng binigyan ni Cirilo F. Bautista ng karapatan na gamitin ang mesa niya sa Department kapag wala siya. Minsan isang gabi habang nagbabasa ako lumapit sa akin si Ateng. Hindi ko pa siya kilala noon. “Bakla, anong ginagawa mo?” tanong niya. Sabi ko, “Nagbabasa po.” At sabi niya, “Halika tulungan mo akong i-sort out ang photocopy ng thesis ko at papakainin kita mamaya.” Mahirap na estudyante lang ako noon at umuo kaagad ako dahil sa libreng hapunan. Siyempre, pinahugas muna niya ako ng kamay at pinagamit ng alcohol bago ko mahawakan ang kaniyang thesis na as if naman malinis at banal ang paksang tinalakay niya. Nang gabing iyon, at wala pang Google noon, kinunsulta ko ang dictionary kung anong ibig sabihin ng dissident. Nang panahon ding iyon itinuturo na ni Ateng ang Gay and Lesbian Literature dito sa La Salle, may isa o dalawang taon pagkatapos umpisahang ituro ni Mama Neil ang Philippine Gay Writing sa UP Diliman.

Ang forum na ito ay bahagi ng Rainbow Initiative ng Department of Literature. Ayon sa poster ng forum, “The DLSU Asia-Pacific Rainbow Initiative Established in 2017 by the Department of Literature. This initiative aims to discuss the latest developments, theories, and issues in LGBTQIS studies; and to provide perspectives on concerns and problems affecting LGBTQIA communities in the country and in the region.”

Meaning, and I would like to underscore this, for those of you graduate students of the Department of Literature who would like to write your thesis or dissertation on queerness, whether critical or creative, you are in a good place here in our sad, sad archipelago. La Salle is a friendly environment for you young queer scholars and writers.

On behalf of the Department of Literature and the Bienvenido N. Santos Creative Writing Center, I would like to formally welcome you all to this graduate research forum, “Philippine Queer Studies: Problems and Perspectives” featuring our beloved J. Neil C. Garcia, and our very own Ronald Baytan and Johann Espiritu.

Now on to my second task this afternoon—to introduce our main speaker—my Mama Neil. But before that, I would also like to give a very brief introduction to our very own queer studies scholars. In her email last Monday to remind me about this forum, Dr. Arogo requested me to also give a brief introduction to Dr. Baytan and Dr. Espiritu. My thought bubble was, Baket? Why would I introduce them? They are not important. Well, that is quoting Dr. Baytan himself on his theory on importance and non-importance. But since I am also afraid of our GPC, I will do the task.

Dr. Baytan is the director of the Bienvenido N. Santos Creative Writing Center. As proof of his queerness, he authored two shamelessly gay books entitled The Queen Sings the Blues (a poetry collection) and The Queen Lives Alone: Personal Essays. Now you know why in the Literature Department the highest royal title I can aspire for is for me to be a princess because we already have a queen. Which I don’t really mind because in fairy tales, the princess would always look younger and more beautiful than the queen!

Dr. Johann Vladimir Espiritu, despite his macho-war freak (You know, Ukraine and Russia) and very spiritual sounding name wrote a dissertation on Philippine gay music. Gay na music pa. As one of the young fairies in the Department, he is already making a name for himself as a queer studies expert. In fact he recieved recently the St. Miguel Febres Cordero Research Award for Outstanding Published Scholarly Article in Filipino for guess what, a paper on gay OPM (not oh promise me but original Filipino music) in Diliman Review. In spite of his achievements, paborito pa rin namin ni Ateng na i-bully si Johann. Of course I’m not endorsing bullying here. It is a major offense here in La Salle. But you have to understand that in our alternate rainbow universe, the queen and the princess have the divine right to bully a commoner. (We love you Johann. 😅✌️)

[Then I ended my speech reading a prepared brief bio of Mama Neil published in the FB announcement of the forum.]

Ang librong Made of Saltwater ni James Prudenciado (Balangay Books, 2022) ay isang dagat na kung lalanguyin natin ay magiging kataw o sirena tayo. Hindi natin kailangang maging agi, bayot, o bakla para mangyari ito dahil kasama sa taglay na kapangyarihan ng tula ang kausapin ang ating katawan at kaluluwa na hiwalay sa mga kategoryang gawa-gawa lamang ng ating lipunan. Laging unibersal ang birtud ng sining. Tumatagos sa ating kalamnan.

Ang libro ay binubuo ng 65 na tula na nahati sa dalawang seksiyon na may mga pamagat na “The Bruising” at “The Loving.” Ang unang bahagi ay kalipunan ng mga tula tungkol sa mga kahirapan at trauma na naranasan at nasaksihan ng isang bayot na lumaki sa laylayan ng lipunan. Ang ikalawang bahagi naman ay mga tula ng bading o kataw na pag-ibig. Mga lirikong tula ito na simple ang mga salitang ginamit subalit matingkad ang mga imaheng nalilikha sa isipan ng mambabasa.

Unang libro ito ni James na 25 taong gulang pa lamang. Ibig sabihin marami pa siyang susulating mga tula. Lagi kong aabangan ang mga tula niya tungkol sa kaniyang islang sinilangan at nilakhan— ang Tagapul-an, Samar. Pangalan pa lamang ng isla nila, tunog tula na. Nagtapos si James ng Tourism Management sa Northwest Samar State University sa Lungsod Calbayog.

Mahigit dalawang taon na akong hindi nakakauwi sa amin sa Antique. Ang bahay namin sa Maybato ay malapit sa dagat. Kapag tahimik na sa gabi, naririnig ko ang lagaslas ng mga alon habang nakahiga ako sa aking kuwarto. Kayâ ganoon na lamang ang sarap na nararamdaman ko habang binabasa ang librong ito ni James. Maaaring may pagka-bias ako bilang mambabasa dahil ang librong ito ay naka-dedicate sa aming mga sirena. Mga tula ito ng sirena para sa iba pang mga sirena. Wala naman siguro kokontra pa kung iki-claim ko na ako ang pinakamalaking kataw sa mga isla ng Kabisayaan at arkipelago ng Filipinas. At maging si Timogsilangang Asya siguro.

Sa ngayon may tatlong paboritong tula ako sa librong ito: “Brown Lover,” “At the Beach in the Far North, I Lost My Hanafunda Earrings, Lost My Eyeglasses, and in the Blinding Darkness of the Night, I Found a Boy,” at “About the Body.”

Siguro obvious kung bakit itong tatlo ang paborito ko. Sirena’s choice kumbaga, mga tula kasi ng kataw para sa kapuwa kataw. Selebrasyon ng katawan ng mangingibig at iniibig at ng nag-iibigan. Poetikong pagtatanghal sa katawang nananahan sa lupa at dagat, sa hangin at tubig. Katawang ginapalangga ng araw at niyayakap ng maalat na tubig.

Sa “Brown Lover” halimbawa, “Kayumanggi ang aking mangingibig—anak na lalaki ng Samar, / anak ng dagat. Di tulad ng mga maambong na lalaki / sa lungsod, mga kuko at ngipin lang niya / ang puti sa kaniya. Biro niya kung minsan / kapid siya ng kaniyang anino.” Sinong sirena ang di magmamahal sa ganitong lalaki?

Sa “At the Beach in the Far North” naman, “Ginbëklas na ako sa alima / kag ginguyod padagat. // Mainit ang përës na nga lawas, masarangan ako hakwatën/ Abi ko / sangka gamay tana nga adlaw… / Nanamian rën ako nga hambalan ang akën kaugalingën nga wara ako // nagaisarahanën.”

Sa “About the Body” naman paborito ko ang number 4: “Insakto gid ang aton mga lola, indi kita dapat mapilasan samtang nagasaka ang taub—kay ang aton kalawasan nagasugpon sa dagat, ginabutong sang bulan ang aton dugo halin sa bukas nga pilas sang tubig.”

Sa Ingles man nakasulat ang mga tula ng kataw na si James Pridenciado, naaamoy, nalalasahan, nararamdaman, naririnig, at nakikita pa rin natin ang mga dagat at isla ng Kabisayaan. Kayâ napakadali para sa akin na isalin ito, o lubadën, sa Kinaray-a at Hiligaynon. Dahil dagat ang dugo ng mga kataw, walang teritoryo ang mga tula ng mga sirena sapagkat sakop ng sining ng mga sirena ang sangkaragatan!

Nang mag-PM sa akin sa Messenger ang kaibigang makata at kasamahan sa Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) na si Aldrin Pentero noong kalagitnaan ng Pebrero na magsulat ako ng tula para kay Leni Robredo para sa antolohiyang binubuo nila ni Sir Rio (National Artist Virgilio Almario), agad akong umupo sa harap ng aking MacBook at nagsulat ng tatlong tula. Gusto kong mapabilang sa antolohiyang ito at mapanindigan man lang ang pagiging Kakampink ko.

Naiinggit kasi ako sa iba pang mga Kakampink na alagad ng sining na bongga ang kontribusyon sa kilusang rosas. Tulad na lamang ng isang video ng sayaw na pinangungunahan ni Liza Macuja. Wala talaga akong talento sa pagsasayaw na kahit sa simpleng aerobic dance sa gym ay hindi ako nakakasunod. Naiinggit din ako sa mga artist na bulontaryong nagpipinta ng murals para sa Leni-Kiko tandem. Naiinggit din ako sa mga theater artist na kinabibilangan nina Kuya Bodjie Pascua ng Batibot, ang TV show ng aking kabataan, na nagpi-perform sa mga palengke para hikayatin ang mga tao na iboto sina Leni at Kiko. At higit sa lahat naiinggit ako sa mga mang-aawit tulad ni Celeste Legazpi na bonggang bumibirit para sa kampanya nina Leni at Kiko. Kayâ hayan, sumulat ako ng tatlong tula at masaya ako na napili ang isa upang isama sa antolohiyang Lugaw ni Leni, Pink Parol, KKK, Kakampink, Atbp. nina Sir Rio at Aldrin. Inilathala ito ng San Anselmo Press at inilunsad noong nakaraang Easter Sunday sa Leni-Kiko Volunteer Headquarters sa Katipunan Avenue sa Lungsod Quezon.

Ang unang tula ko ay inspired ng pagpunta ni Leni Robredo sa amin sa Antique at sa kaniyang campaign rally sa EBJ Freedom Park. Ang saya-saya ng mga post ng mga kaibigan kong Kakampink na kapuwa Antikenyo. Parang muling nabuhay ang mga Antikenyo pagdating sa politika. Nakita ko ang ganitong malaking partisipasyon sa eleksiyon noong maliit pa ako nang tumakbo si Evelio B. Javier para maging Assemblyman. Kayâ siguro ganun na lamang ka nagalit ang maraming Antikenyo nang ianunsiyo na magra-rally din doon sa EJB Freedom Park ang anak ng dating diktador at anak ng mala-diktador ngayon doon mismo sa lugar kung saan pinatay si Beloy. Beloy ang tawag ng mga Antikenyong nagmamahal kay Evelio. Siyempre pakana sana ito ng kasalukuyang gobernadora na mahal daw si Beloy pero Marcos loyalist, at ng kasalukuyang Congresswoman namin na isang political butterfly na hindi naman talaga taga-Antique. Naalala ko rin ang araw na pinatay si Beloy. Ang paaralan namin San Jose Academy na isang Assumption School ay halas kaharap ng plaza ng San Jose de Buenavista. Ang plazang ito ay EBJ Freedom Park na ang tawag ngayon.

HABANG NAGSASALITA SI LENI ROBREDO SA EVELIO B. JAVIER FREEDOM PARK SA SAN JOSE DE BUENAVISTA, ANTIQUE 

Sa Facebook Live ng isang kaibigan,
naging rosas ang sigaw ng buong plaza habang nagsasalita roon si Leni Robredo. Muling nabuhay ang boses 
ng mga Antikenyo!

Mainit din ang sikat ng araw noon
nang bigla kaming makarinig
ng sunod-sunod na putok ng baril
mula sa plaza. Pinadapa kami sa sahig
ng guro naming madre.

Nanginginig kaming nagrorosaryo
sapagkat parang katapusan na ng mundo.
Mayâ-mayâ may isang pang madreng
umiiyak, ibinalitang binaril daw
si Evelio at patay na siya
kasama ang bulawan niyang damgo
para sa mga Antikenyo.

Dito ako sa Taft Avenue ngayon,
isa nang guro. Tiniyak kong
naka-pink t-shirt din ako ngayong araw.
Kumakapit sa paniniwalang
magiging kulay rosas ang bukas, 
dito man ako sa Maynila 
o sa Antique.

Pananalig naman sa Diyos ang iniisip ko sa pangalawang tula. Hindi pababayaan ng Poong Maykapal na lalong malugmok ang Filipinas dahil sa mga kurakot na politiko at mga tauhan nila. Ano ang mangyayari kung anak ng diktador na magnanakaw ang susunod na maging presidente? E hindi nga nagbabayad ng buwis—income tax man o estate tax? Kapag nakikita ko ang resulta ng Pulse Asia survey, hindi ko maiiwasang mangamba. Kayâ kapag napapadaan ako sa EDSA Shrine, ang dasal ko palagi sa Our Lady of EDSA, maghimala muli siya ngayong taon. Dapat si Leni ang manalo. At nakikita naman natin kung paano lumalakas araw-araw ang Pink Movement, isang kilusan para sa tapat na pamumuno.

May sukat at tugma rin ‘yan kasi nga, sina Aldrin at Sir Rio ang editor. Siyempre ginalingan ko na kahit na dalawang Sabado lang ako nag-LIRA maraming taon na ang nakalilipas.

#kulayrosasangbukas

Pamumunong di kurakot
Isabuhay ‘wag matakot
Nasa kamay na maayos
Kakampink natin ang Diyos!

Itong pangatlong tula ang nalathalaha sa Lugaw ni Leni.

Kada mapanood ko sa telebisyon ang political ad na isang politiko na “unity” lang ang sagot para sa lahat ng tanong at problema ng bansa, kinikilabutan ako. E ang “unity” na sinasabi nila ay pagsanib puwersa ng mga laos na politiko sa bansa na pawang nahatulan o nakasuhan ng pagnanakaw sa kaban ng bayan. Sabi nga sa isang meme na nabasa ko sa Facebook: Hindi uniteam ang tawag sa pagkakaisa ng mga magnanakaw. Sindikato ang tawag dun.

Gayundin ang political ad na ang pamatay na tagline ng kandidata ay “Mahalin natin ang Filipinas.” Diyos mio! Parang ikaw ang nakaisip sa unang pagkakataon, Gurl na mahalin natin ang Filipinas? Pagmamahal ba sa Filipinas yung suntukin mo on national TV ang isang kawani ng Korte na ginagawa lang naman ang trabaho para lang makapagpakitang gilas ka sa iyong constituents? Nasaan ang pagmamahal mo sa Filipinas habang libo-libong kapuwa Filipino mo ang nai-EJK sa pamumuno ng ama mo?

Sinulat ko ang tulang ito para maibsan ang pandidiri ko sa mga politikong masyadong makapal ang mukha. At hindi lamang yung dalawang politiko na na-mention ko above ang tinutukoy ko ha. Marami sila! Yung isa nga sumasayaw pa ala-Humpty Dumpty, at meron ding singing butiki. Of course, with apologies sa mga totoong butiki.

Kulay Rosas ang Pagmamahal sa Bayan

Kulay rosas ang pagmamahal sa bayan
Pula naman ang kulay ng dugo, kaibigan.
Dram-dram na ang dugong dumanak
Utang na loob, huwag nang magdagdag.

Kapag sinabi nating mahalin natin ang Filipinas,
Hindi natin pinapatay nang ganun-ganun na lang
Ang mga mahirap, komunista man sila o adik.
Alamin muna natin kung bakit sila nagkaganon.

Kapag pagkakaisa ang ating panawagan
Ibalik muna natin ang ninakaw ng ating angkan,
Gilitan ang mga mandarambong nating magulang
At ang mga kroni nilang ubod nang gahaman.

Hindi maaaring hanggang banggit lang tayo
Ng pagmamahal at pagkakaisa para makapanloko
Gayung pagmamahal lang sa sarili ang iniisip
At gusto lang nating isahán ang banwang busabos.

Sana pagkatapos ng eleksiyon marami pa akong masusulat na mga tula para kay Leni at para sa bayan. Kahit na Kakampink ako ngayon, katulad ng tokayo kong si John Arcilla, hindi ko rin sinasamba si Leni. Nakita ko lang kung gaano siya kasipag at kagaling bilang Bise Presidente lalo na sa panahon ng pandemya. Batid ko rin na bilang abogada sa probinsiya, pinagsilbihan niya ang mga nasa laylayan ng lipunan. Pero hindi ko siya tatawaging “nanay” o “tagapagligtas.” Ayaw ko siyang maging nanay. Gusto ko siyang maging presidente ng bansa—isang magaling na presidente na makatao at makabayan. Isang presidente na matalino at masipag. Isang presidente na disente. Kahit na nakasulat ako ng tatlong tulang pumupuri sa kaniya ngayon, hindi ako mangingiming sumulat ng mga tulang tutuligsa sa kaniya kung sakaling hindi niya gagampanan nang maayos ang pagiging presidente. Marami din naman akong nasulat ng mga tula noon laban kina Ramos, Estrada, Gloria, at PNoy.

Isang linggo bago ideklara ng PAGASA ang opisyal na pag-umpisa ng tag-init, nagbakasyon kaming tatlong magkaibigan sa isang maliit na resort na ang pangalan ay Paradiso Rito. Nasa isang dalampasigan ito sa Bataan Bay sa Mabini, Batangas.

Habang ngarag ako sa paggawa ng grades noong huling dalawang linggo ng Pebrero, nabanggit ko sa isang pag-uusap namin sa telepono kay R., ang BFF kong kaguro sa La Salle na ang tawag ko’y Ateng, na gusto kong maligo sa dagat para naman mabasâ muli ng maalat na tubig ang berde kong buntot. Simula kasi nang magkapandemya, hindi ako nakalabas ng Metro Manila, at hindi rin ako nakauwi ng Antique, kung kayâ dalawang taon nang hindi ako nakakaligo sa dagat.

Siyempre wishful thinking ko lang na makaligo ako sa dagat. Praning sa COVID-19 si Ateng at halos hindi siya lumalabas ng bahay. Kapag tinatawagan niya ako at magkataong nasa mall ako—Robinsons Place Manila, Greenbelt, o Mall of Asia—tinitilian niya ako ng, “Bakit ka labas nang labas!” Ang standard na sagot ko naman, “Ateng, mamili ka. BFF mong si John na may COVID o si John na nabaliw kasi hindi lumalabas ng bahay?” Saka siyempre ire-remind ko siya na nagbi-VCO naman ako. May panlaban sa COVID-19.

Kayâ pleasantly surprised ako nang tawagan niya ako end of February at tinanong kung saan ko gustong mag-beach. Sa Bataan daw ba o Batangas. Nasabihan na raw niya ang kaniyang high school BFF na isang doktor na magda-drive sa amin. Sa sobrang tuwa ko, Boracay, Palawan, at Maldives lang ang naiisip ko. Kayâ sabi ko sa kaniya, siya na bahala. Kahit saan basta may dagat at swimming pool go ako! Naisip ko—himala! Siya pa talaga ang nagyayâ na mag-beach kami. Kunsabagay, pareho na rin kaming boostered sa COVID vaccine. Sa katunayan, may ticket na sana kami ni Ateng papuntang Taiwan para mag-gay pride noong 2020. Naunsiyame dahil sa pandemic.

First time kong ma-meet si G., ang high school BFF ni Ateng. Pero matagal ko nang naririnig ang kaniyang pangalan. Alam kong dermatologist siya. “I’m sure you will like him,” sabi sa akin ni Ateng nang tawagan niya ako tungkol sa trip na ito. Ang dasal ko lang, sana hindi DDS at Marcos apologist. Dahil pareho silang taga-Caloocan area, dinaanan na lamang nila ako sa condo ko sa tabi ng La Salle sa Taft Avenue. Pagsakay ko ng kotse ni G., agad kong napansin ang relo niyang kulay pink. Bagamat natuwa ako, hindi ko agad pinaniwala ang sarili ko na kakampink si G. Alam mo naman, paboritong kulay ng mga bading ang pink! After ng maikling introduction at tulong-tulong kaming tinunton ang Skyway pa-south, tinanong ako ni G. kung sino ang presidente ko. “Hay naku, BBM ‘yan,” mabilis na sagot ni Ateng na nanunukso ang boses. “Talaga? Pareho pala tayo BBM din ako,” sagot ni G. na tumatawa. Natawa na rin ako. “Joke lang. I’m campaigning for Leni,” sabi ni G. “Oo naman. Napansin ko agad ang relo mo,” sabi ko. Nakahinga ako nang maluwag. At least hindi ko kailangang maging maingat sa mga sasabihin ko about politics sa bakasyong ito.

Bago kami dimiretso sa resort, dumaan muna kami sa bayan nga Bauan. Siyempre ang unang pinasyalan namin ay ang simbahan. Ayaw ni Ateng sa organized religion kahit na “God bless” ang paborito niyang bating pangwakas sa mga email at talumpati niya. Pero dahil alam niyang katolika serada ako, game naman siyang samahan ako sa loob ng simbahan. Nagpaparinig nga lang siya ng, “Naku, hindi ko alam na Marian pilgrimage pala itong lakad natin.” Doon na rin kami sa Bauan nananghalian.

Mula Bauan patungong Mabini, maganda ang tanawin na nadadaanan namin. Mga maliit na kalsada sa tabi ng dagat. Tuwang-tuwa kami ni G. dahil mukhang mga kakampink ang mga nandoon. Maraming LeniKiko posters sa mga gate at pader. May mga bahay pang may mga nakasabit na pink na parol. May nadaanan din kaming kalsada sa bundok at nagtanungan kami kung di ba kami nawawala? Hindi kasi madaldal ang Waze namin.

Walang ibang guest sa Paradiso Rito nang dumating kami roon. Hanggang sa pag-alis namin walang ibang dumating. Parang nirentahan namin ang buong beach house!

Gustong-gusto ko ang maliit na swimming pool dahil naririnig ko mula roon ang hampas ng mga alon sa mabatong dalampasigan. Hindi naman ako ang tipong nagla-lap swimming. Masaya na ako nakababad lang sa tubig tulad ng isang sirena. Dahil nga kami lang ang guests, dinadala ni G. sa lanai ang kaniyang speaker at nakikinig kami sa mga lumang awitin ni Sharon Cuneta. Bukod sa pareho kaming kakampink, pareho rin kaming Sharonian. Pansamantalang tumitigil ang musika kapag may tumatawag sa kaniya na doktor mula sa isang klinika o ospital sa Manila at humihingi ng advise sa kaniya kung ano ang gagawin sa paa ng isang pasyente na may makapal na bun-i o may makati na balat sa hita. Siguro kung may isa pang linggo na ganoon, alam ko na kung paano gamutin ang mga kati-kati ko sa balat—anong lab test ang ipapagawa, anong gamot ang bibilhin at pati ang tamang dosage!

Si Ateng naman, cool lang na nakaupo sa may mesa sa tabi ng pool. Mga lumang pelikula at mga awitin ang pinag-uusapan namin, at ang mga pagbakasyon nilang dalawa sa Bangkok. Kapag nawawala siya sa aking paningin, suspetsa ko tinatawagan lang niya ang kaniyang sekretarya kasi may naiisip na naman siyang ipagawa. Kung ginagawa kasi niya ito sa harap ko, pinapagalitan ko siya. Sinasabihan ko ng, “Akala ko ba nagbabakasyon tayo?” na may kasamang pagro-roll ng eyeballs.

Maliit lang ang Paradiso Rito. Isang malaking beach house ito. Walong kuwarto lang yata ang pinaparentahan nila. Sa kabilang kalsada, sa taas ng isang burol ay may cottage din sila. Mayroon ding tree house na halos sa taas na ng kalsada at overlooking sa Bataan Bay. Pero sarado ito at mukhang abandonado nang pasyalan namin ni G. at inusisa ala Maritess. Buti hindi kami minulto o minaligno!

Mabato ang dalampasigan. Sa unang umaga namin doon, may napansin akong babaeng nagso-snorkel na mag-isa. Dahil nasa travelling bag ko lang ang aking snorkel at mask, agad ko itong kinuha. Mabato talaga ang dalampasigan pero nang silipin ko ito na naka-snorkel, nadiskubre kong maraming mga isda roon! Lalo na ang mga mulmol o parrotfish. May mga bugaong din. Nawili ako sa pagso-snorkel dahil hindi mailap ang mga isda. Hindi sila lumalayo sa akin. Alam ba agad nila na sirena ako? Sa medyo malalim banda, maraming kolonya ng itim at puti na tayong o sea urchin. Hindi talaga puwedeng paliguan iyon. Nang makasalubong ko ang babaeng nagso-snorkel, nalaman kong hindi pala siya naliligo lang o isang bakasyunista. Mangingisda pala siya at may hinahanap siya sa ilalim ng mga bato. In fairness, halos buong umaga siyang nakababad sa tubig.

Ang isa pang nakakaaliw sa Paradiso Rito, punô ito ng mga peynting. May orihinal na Juvenal Sansó sa may hagdanan. Sa malawak na hallway sa itaas, may limang peynting si Fil Delacruz na bahagi ng kaniyang Diwata Series. Sa lobby sa baba, may myural din siya ng isang eksena sa Venice. Sa kainan sa babâ may peynting din ang anak niyang si Janos Delacruz.

Kay Janos ang paborito kong peynting doon. Isang abstract-surrelist na acrylic painting na may mga imahen ng mga mata at mga ibon. Parang mga mukha itong pinagtagpi-tagpi. Mga mukhang punô ng iba’t ibang imahen ng mga malabangungot na panaginip. Pero dahil nga hindi naman museum ang Paradiso Rito, walang label na nagtataglay ng pamagat, pangalan ng pintor, sukat, at medium ang peynting na ito. Tanging pirma lamang ng pintor ang nakita ko.

Tatlong araw at dalawang gabi rin kami roon. Pabalik ng Manila, dumaan muna kami sa Taal, Batangas para bumili ng estatwa ni Mother Mary para sa aking grotto sa Pasig, at mananghalian sa isang restawran sa antigong bayan ng Taal. Dumaan din kami siyempre sa Basilika ng Taal, ang pinakamalaking simbahang Katoliko sa Timog-Silangang Asya. Mahalaga sa akin ang basilika na ito dahil ang nag-iisang family photo namin ay kinunan sa labas ng simbahang ito. Nasa high school pa lamang ako noon. Nag-drydock ang barko ng tatay namin sa Batangas Port. Nagbakasyon kaming buong mag-anak sa barko nina Tatay at namasyal din kami sa Batangas.

Mula Taal ay tumungo rin kami sa Lungsod Tagaytay upang doon maghapunan. Pero bago kami maghapunan sa Ming’s Garden, nagkape muna kami sa main branch ng Bag of Beans. Ang ganda roon! Europeo ang peg ng lugar. Dahil papalubog na ang araw, malamig na ang ihip ng hangin. Sa Ming’s Garden, panalo sa panlasa ko ang karekare nila. Gusto kong bumalik doon para lang sa karekare.

Maghahatinggabi na nang ibaba ako nina G. at Ateng sa condo building namin sa tabi ng La Salle. Ang dami kong bitbit! Bukod sa travelling bag, may isang malaking bag ako ng mga pagkain na binili sa Taal at Tagaytay. May isang box din ng tig-20 inches na estatwa nina Mother Mary at St. Joseph, at isang piye na estatwa ni St. Francis of Asisi. Pagawaan kasi ng mga santo ang pinuntahan namin sa Taal at mura ang tinda nila. Nakatatlong estatwa tuloy ako.

Ang pagbakasyon na iyon sa Mabini, Batangas ang unang pagkakataong makalabas ako ng Metro Manila. Tatlong araw lang pero malaking ambag para mapanatili ko ang aking katinuan sa panahon ng pandemya. Lalo na’t masaya ang aking mga kasama. Nagkaroon pa ako ng bagong kaibigan na hindi lamang kakampink kundi kapareho ko pang Sharonian. Needless to say, kakampink din namin si Sharon Cuneta. Saan ka pa?