Nang mag-PM sa akin sa Messenger ang kaibigang makata at kasamahan sa Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) na si Aldrin Pentero noong kalagitnaan ng Pebrero na magsulat ako ng tula para kay Leni Robredo para sa antolohiyang binubuo nila ni Sir Rio (National Artist Virgilio Almario), agad akong umupo sa harap ng aking MacBook at nagsulat ng tatlong tula. Gusto kong mapabilang sa antolohiyang ito at mapanindigan man lang ang pagiging Kakampink ko.

Naiinggit kasi ako sa iba pang mga Kakampink na alagad ng sining na bongga ang kontribusyon sa kilusang rosas. Tulad na lamang ng isang video ng sayaw na pinangungunahan ni Liza Macuja. Wala talaga akong talento sa pagsasayaw na kahit sa simpleng aerobic dance sa gym ay hindi ako nakakasunod. Naiinggit din ako sa mga artist na bulontaryong nagpipinta ng murals para sa Leni-Kiko tandem. Naiinggit din ako sa mga theater artist na kinabibilangan nina Kuya Bodjie Pascua ng Batibot, ang TV show ng aking kabataan, na nagpi-perform sa mga palengke para hikayatin ang mga tao na iboto sina Leni at Kiko. At higit sa lahat naiinggit ako sa mga mang-aawit tulad ni Celeste Legazpi na bonggang bumibirit para sa kampanya nina Leni at Kiko. Kayâ hayan, sumulat ako ng tatlong tula at masaya ako na napili ang isa upang isama sa antolohiyang Lugaw ni Leni, Pink Parol, KKK, Kakampink, Atbp. nina Sir Rio at Aldrin. Inilathala ito ng San Anselmo Press at inilunsad noong nakaraang Easter Sunday sa Leni-Kiko Volunteer Headquarters sa Katipunan Avenue sa Lungsod Quezon.

Ang unang tula ko ay inspired ng pagpunta ni Leni Robredo sa amin sa Antique at sa kaniyang campaign rally sa EBJ Freedom Park. Ang saya-saya ng mga post ng mga kaibigan kong Kakampink na kapuwa Antikenyo. Parang muling nabuhay ang mga Antikenyo pagdating sa politika. Nakita ko ang ganitong malaking partisipasyon sa eleksiyon noong maliit pa ako nang tumakbo si Evelio B. Javier para maging Assemblyman. Kayâ siguro ganun na lamang ka nagalit ang maraming Antikenyo nang ianunsiyo na magra-rally din doon sa EJB Freedom Park ang anak ng dating diktador at anak ng mala-diktador ngayon doon mismo sa lugar kung saan pinatay si Beloy. Beloy ang tawag ng mga Antikenyong nagmamahal kay Evelio. Siyempre pakana sana ito ng kasalukuyang gobernadora na mahal daw si Beloy pero Marcos loyalist, at ng kasalukuyang Congresswoman namin na isang political butterfly na hindi naman talaga taga-Antique. Naalala ko rin ang araw na pinatay si Beloy. Ang paaralan namin San Jose Academy na isang Assumption School ay halas kaharap ng plaza ng San Jose de Buenavista. Ang plazang ito ay EBJ Freedom Park na ang tawag ngayon.

HABANG NAGSASALITA SI LENI ROBREDO SA EVELIO B. JAVIER FREEDOM PARK SA SAN JOSE DE BUENAVISTA, ANTIQUE 

Sa Facebook Live ng isang kaibigan,
naging rosas ang sigaw ng buong plaza habang nagsasalita roon si Leni Robredo. Muling nabuhay ang boses 
ng mga Antikenyo!

Mainit din ang sikat ng araw noon
nang bigla kaming makarinig
ng sunod-sunod na putok ng baril
mula sa plaza. Pinadapa kami sa sahig
ng guro naming madre.

Nanginginig kaming nagrorosaryo
sapagkat parang katapusan na ng mundo.
Mayâ-mayâ may isang pang madreng
umiiyak, ibinalitang binaril daw
si Evelio at patay na siya
kasama ang bulawan niyang damgo
para sa mga Antikenyo.

Dito ako sa Taft Avenue ngayon,
isa nang guro. Tiniyak kong
naka-pink t-shirt din ako ngayong araw.
Kumakapit sa paniniwalang
magiging kulay rosas ang bukas, 
dito man ako sa Maynila 
o sa Antique.

Pananalig naman sa Diyos ang iniisip ko sa pangalawang tula. Hindi pababayaan ng Poong Maykapal na lalong malugmok ang Filipinas dahil sa mga kurakot na politiko at mga tauhan nila. Ano ang mangyayari kung anak ng diktador na magnanakaw ang susunod na maging presidente? E hindi nga nagbabayad ng buwis—income tax man o estate tax? Kapag nakikita ko ang resulta ng Pulse Asia survey, hindi ko maiiwasang mangamba. Kayâ kapag napapadaan ako sa EDSA Shrine, ang dasal ko palagi sa Our Lady of EDSA, maghimala muli siya ngayong taon. Dapat si Leni ang manalo. At nakikita naman natin kung paano lumalakas araw-araw ang Pink Movement, isang kilusan para sa tapat na pamumuno.

May sukat at tugma rin ‘yan kasi nga, sina Aldrin at Sir Rio ang editor. Siyempre ginalingan ko na kahit na dalawang Sabado lang ako nag-LIRA maraming taon na ang nakalilipas.

#kulayrosasangbukas

Pamumunong di kurakot
Isabuhay ‘wag matakot
Nasa kamay na maayos
Kakampink natin ang Diyos!

Itong pangatlong tula ang nalathalaha sa Lugaw ni Leni.

Kada mapanood ko sa telebisyon ang political ad na isang politiko na “unity” lang ang sagot para sa lahat ng tanong at problema ng bansa, kinikilabutan ako. E ang “unity” na sinasabi nila ay pagsanib puwersa ng mga laos na politiko sa bansa na pawang nahatulan o nakasuhan ng pagnanakaw sa kaban ng bayan. Sabi nga sa isang meme na nabasa ko sa Facebook: Hindi uniteam ang tawag sa pagkakaisa ng mga magnanakaw. Sindikato ang tawag dun.

Gayundin ang political ad na ang pamatay na tagline ng kandidata ay “Mahalin natin ang Filipinas.” Diyos mio! Parang ikaw ang nakaisip sa unang pagkakataon, Gurl na mahalin natin ang Filipinas? Pagmamahal ba sa Filipinas yung suntukin mo on national TV ang isang kawani ng Korte na ginagawa lang naman ang trabaho para lang makapagpakitang gilas ka sa iyong constituents? Nasaan ang pagmamahal mo sa Filipinas habang libo-libong kapuwa Filipino mo ang nai-EJK sa pamumuno ng ama mo?

Sinulat ko ang tulang ito para maibsan ang pandidiri ko sa mga politikong masyadong makapal ang mukha. At hindi lamang yung dalawang politiko na na-mention ko above ang tinutukoy ko ha. Marami sila! Yung isa nga sumasayaw pa ala-Humpty Dumpty, at meron ding singing butiki. Of course, with apologies sa mga totoong butiki.

Kulay Rosas ang Pagmamahal sa Bayan

Kulay rosas ang pagmamahal sa bayan
Pula naman ang kulay ng dugo, kaibigan.
Dram-dram na ang dugong dumanak
Utang na loob, huwag nang magdagdag.

Kapag sinabi nating mahalin natin ang Filipinas,
Hindi natin pinapatay nang ganun-ganun na lang
Ang mga mahirap, komunista man sila o adik.
Alamin muna natin kung bakit sila nagkaganon.

Kapag pagkakaisa ang ating panawagan
Ibalik muna natin ang ninakaw ng ating angkan,
Gilitan ang mga mandarambong nating magulang
At ang mga kroni nilang ubod nang gahaman.

Hindi maaaring hanggang banggit lang tayo
Ng pagmamahal at pagkakaisa para makapanloko
Gayung pagmamahal lang sa sarili ang iniisip
At gusto lang nating isahán ang banwang busabos.

Sana pagkatapos ng eleksiyon marami pa akong masusulat na mga tula para kay Leni at para sa bayan. Kahit na Kakampink ako ngayon, katulad ng tokayo kong si John Arcilla, hindi ko rin sinasamba si Leni. Nakita ko lang kung gaano siya kasipag at kagaling bilang Bise Presidente lalo na sa panahon ng pandemya. Batid ko rin na bilang abogada sa probinsiya, pinagsilbihan niya ang mga nasa laylayan ng lipunan. Pero hindi ko siya tatawaging “nanay” o “tagapagligtas.” Ayaw ko siyang maging nanay. Gusto ko siyang maging presidente ng bansa—isang magaling na presidente na makatao at makabayan. Isang presidente na matalino at masipag. Isang presidente na disente. Kahit na nakasulat ako ng tatlong tulang pumupuri sa kaniya ngayon, hindi ako mangingiming sumulat ng mga tulang tutuligsa sa kaniya kung sakaling hindi niya gagampanan nang maayos ang pagiging presidente. Marami din naman akong nasulat ng mga tula noon laban kina Ramos, Estrada, Gloria, at PNoy.

Isang linggo bago ideklara ng PAGASA ang opisyal na pag-umpisa ng tag-init, nagbakasyon kaming tatlong magkaibigan sa isang maliit na resort na ang pangalan ay Paradiso Rito. Nasa isang dalampasigan ito sa Bataan Bay sa Mabini, Batangas.

Habang ngarag ako sa paggawa ng grades noong huling dalawang linggo ng Pebrero, nabanggit ko sa isang pag-uusap namin sa telepono kay R., ang BFF kong kaguro sa La Salle na ang tawag ko’y Ateng, na gusto kong maligo sa dagat para naman mabasâ muli ng maalat na tubig ang berde kong buntot. Simula kasi nang magkapandemya, hindi ako nakalabas ng Metro Manila, at hindi rin ako nakauwi ng Antique, kung kayâ dalawang taon nang hindi ako nakakaligo sa dagat.

Siyempre wishful thinking ko lang na makaligo ako sa dagat. Praning sa COVID-19 si Ateng at halos hindi siya lumalabas ng bahay. Kapag tinatawagan niya ako at magkataong nasa mall ako—Robinsons Place Manila, Greenbelt, o Mall of Asia—tinitilian niya ako ng, “Bakit ka labas nang labas!” Ang standard na sagot ko naman, “Ateng, mamili ka. BFF mong si John na may COVID o si John na nabaliw kasi hindi lumalabas ng bahay?” Saka siyempre ire-remind ko siya na nagbi-VCO naman ako. May panlaban sa COVID-19.

Kayâ pleasantly surprised ako nang tawagan niya ako end of February at tinanong kung saan ko gustong mag-beach. Sa Bataan daw ba o Batangas. Nasabihan na raw niya ang kaniyang high school BFF na isang doktor na magda-drive sa amin. Sa sobrang tuwa ko, Boracay, Palawan, at Maldives lang ang naiisip ko. Kayâ sabi ko sa kaniya, siya na bahala. Kahit saan basta may dagat at swimming pool go ako! Naisip ko—himala! Siya pa talaga ang nagyayâ na mag-beach kami. Kunsabagay, pareho na rin kaming boostered sa COVID vaccine. Sa katunayan, may ticket na sana kami ni Ateng papuntang Taiwan para mag-gay pride noong 2020. Naunsiyame dahil sa pandemic.

First time kong ma-meet si G., ang high school BFF ni Ateng. Pero matagal ko nang naririnig ang kaniyang pangalan. Alam kong dermatologist siya. “I’m sure you will like him,” sabi sa akin ni Ateng nang tawagan niya ako tungkol sa trip na ito. Ang dasal ko lang, sana hindi DDS at Marcos apologist. Dahil pareho silang taga-Caloocan area, dinaanan na lamang nila ako sa condo ko sa tabi ng La Salle sa Taft Avenue. Pagsakay ko ng kotse ni G., agad kong napansin ang relo niyang kulay pink. Bagamat natuwa ako, hindi ko agad pinaniwala ang sarili ko na kakampink si G. Alam mo naman, paboritong kulay ng mga bading ang pink! After ng maikling introduction at tulong-tulong kaming tinunton ang Skyway pa-south, tinanong ako ni G. kung sino ang presidente ko. “Hay naku, BBM ‘yan,” mabilis na sagot ni Ateng na nanunukso ang boses. “Talaga? Pareho pala tayo BBM din ako,” sagot ni G. na tumatawa. Natawa na rin ako. “Joke lang. I’m campaigning for Leni,” sabi ni G. “Oo naman. Napansin ko agad ang relo mo,” sabi ko. Nakahinga ako nang maluwag. At least hindi ko kailangang maging maingat sa mga sasabihin ko about politics sa bakasyong ito.

Bago kami dimiretso sa resort, dumaan muna kami sa bayan nga Bauan. Siyempre ang unang pinasyalan namin ay ang simbahan. Ayaw ni Ateng sa organized religion kahit na “God bless” ang paborito niyang bating pangwakas sa mga email at talumpati niya. Pero dahil alam niyang katolika serada ako, game naman siyang samahan ako sa loob ng simbahan. Nagpaparinig nga lang siya ng, “Naku, hindi ko alam na Marian pilgrimage pala itong lakad natin.” Doon na rin kami sa Bauan nananghalian.

Mula Bauan patungong Mabini, maganda ang tanawin na nadadaanan namin. Mga maliit na kalsada sa tabi ng dagat. Tuwang-tuwa kami ni G. dahil mukhang mga kakampink ang mga nandoon. Maraming LeniKiko posters sa mga gate at pader. May mga bahay pang may mga nakasabit na pink na parol. May nadaanan din kaming kalsada sa bundok at nagtanungan kami kung di ba kami nawawala? Hindi kasi madaldal ang Waze namin.

Walang ibang guest sa Paradiso Rito nang dumating kami roon. Hanggang sa pag-alis namin walang ibang dumating. Parang nirentahan namin ang buong beach house!

Gustong-gusto ko ang maliit na swimming pool dahil naririnig ko mula roon ang hampas ng mga alon sa mabatong dalampasigan. Hindi naman ako ang tipong nagla-lap swimming. Masaya na ako nakababad lang sa tubig tulad ng isang sirena. Dahil nga kami lang ang guests, dinadala ni G. sa lanai ang kaniyang speaker at nakikinig kami sa mga lumang awitin ni Sharon Cuneta. Bukod sa pareho kaming kakampink, pareho rin kaming Sharonian. Pansamantalang tumitigil ang musika kapag may tumatawag sa kaniya na doktor mula sa isang klinika o ospital sa Manila at humihingi ng advise sa kaniya kung ano ang gagawin sa paa ng isang pasyente na may makapal na bun-i o may makati na balat sa hita. Siguro kung may isa pang linggo na ganoon, alam ko na kung paano gamutin ang mga kati-kati ko sa balat—anong lab test ang ipapagawa, anong gamot ang bibilhin at pati ang tamang dosage!

Si Ateng naman, cool lang na nakaupo sa may mesa sa tabi ng pool. Mga lumang pelikula at mga awitin ang pinag-uusapan namin, at ang mga pagbakasyon nilang dalawa sa Bangkok. Kapag nawawala siya sa aking paningin, suspetsa ko tinatawagan lang niya ang kaniyang sekretarya kasi may naiisip na naman siyang ipagawa. Kung ginagawa kasi niya ito sa harap ko, pinapagalitan ko siya. Sinasabihan ko ng, “Akala ko ba nagbabakasyon tayo?” na may kasamang pagro-roll ng eyeballs.

Maliit lang ang Paradiso Rito. Isang malaking beach house ito. Walong kuwarto lang yata ang pinaparentahan nila. Sa kabilang kalsada, sa taas ng isang burol ay may cottage din sila. Mayroon ding tree house na halos sa taas na ng kalsada at overlooking sa Bataan Bay. Pero sarado ito at mukhang abandonado nang pasyalan namin ni G. at inusisa ala Maritess. Buti hindi kami minulto o minaligno!

Mabato ang dalampasigan. Sa unang umaga namin doon, may napansin akong babaeng nagso-snorkel na mag-isa. Dahil nasa travelling bag ko lang ang aking snorkel at mask, agad ko itong kinuha. Mabato talaga ang dalampasigan pero nang silipin ko ito na naka-snorkel, nadiskubre kong maraming mga isda roon! Lalo na ang mga mulmol o parrotfish. May mga bugaong din. Nawili ako sa pagso-snorkel dahil hindi mailap ang mga isda. Hindi sila lumalayo sa akin. Alam ba agad nila na sirena ako? Sa medyo malalim banda, maraming kolonya ng itim at puti na tayong o sea urchin. Hindi talaga puwedeng paliguan iyon. Nang makasalubong ko ang babaeng nagso-snorkel, nalaman kong hindi pala siya naliligo lang o isang bakasyunista. Mangingisda pala siya at may hinahanap siya sa ilalim ng mga bato. In fairness, halos buong umaga siyang nakababad sa tubig.

Ang isa pang nakakaaliw sa Paradiso Rito, punô ito ng mga peynting. May orihinal na Juvenal Sansó sa may hagdanan. Sa malawak na hallway sa itaas, may limang peynting si Fil Delacruz na bahagi ng kaniyang Diwata Series. Sa lobby sa baba, may myural din siya ng isang eksena sa Venice. Sa kainan sa babâ may peynting din ang anak niyang si Janos Delacruz.

Kay Janos ang paborito kong peynting doon. Isang abstract-surrelist na acrylic painting na may mga imahen ng mga mata at mga ibon. Parang mga mukha itong pinagtagpi-tagpi. Mga mukhang punô ng iba’t ibang imahen ng mga malabangungot na panaginip. Pero dahil nga hindi naman museum ang Paradiso Rito, walang label na nagtataglay ng pamagat, pangalan ng pintor, sukat, at medium ang peynting na ito. Tanging pirma lamang ng pintor ang nakita ko.

Tatlong araw at dalawang gabi rin kami roon. Pabalik ng Manila, dumaan muna kami sa Taal, Batangas para bumili ng estatwa ni Mother Mary para sa aking grotto sa Pasig, at mananghalian sa isang restawran sa antigong bayan ng Taal. Dumaan din kami siyempre sa Basilika ng Taal, ang pinakamalaking simbahang Katoliko sa Timog-Silangang Asya. Mahalaga sa akin ang basilika na ito dahil ang nag-iisang family photo namin ay kinunan sa labas ng simbahang ito. Nasa high school pa lamang ako noon. Nag-drydock ang barko ng tatay namin sa Batangas Port. Nagbakasyon kaming buong mag-anak sa barko nina Tatay at namasyal din kami sa Batangas.

Mula Taal ay tumungo rin kami sa Lungsod Tagaytay upang doon maghapunan. Pero bago kami maghapunan sa Ming’s Garden, nagkape muna kami sa main branch ng Bag of Beans. Ang ganda roon! Europeo ang peg ng lugar. Dahil papalubog na ang araw, malamig na ang ihip ng hangin. Sa Ming’s Garden, panalo sa panlasa ko ang karekare nila. Gusto kong bumalik doon para lang sa karekare.

Maghahatinggabi na nang ibaba ako nina G. at Ateng sa condo building namin sa tabi ng La Salle. Ang dami kong bitbit! Bukod sa travelling bag, may isang malaking bag ako ng mga pagkain na binili sa Taal at Tagaytay. May isang box din ng tig-20 inches na estatwa nina Mother Mary at St. Joseph, at isang piye na estatwa ni St. Francis of Asisi. Pagawaan kasi ng mga santo ang pinuntahan namin sa Taal at mura ang tinda nila. Nakatatlong estatwa tuloy ako.

Ang pagbakasyon na iyon sa Mabini, Batangas ang unang pagkakataong makalabas ako ng Metro Manila. Tatlong araw lang pero malaking ambag para mapanatili ko ang aking katinuan sa panahon ng pandemya. Lalo na’t masaya ang aking mga kasama. Nagkaroon pa ako ng bagong kaibigan na hindi lamang kakampink kundi kapareho ko pang Sharonian. Needless to say, kakampink din namin si Sharon Cuneta. Saan ka pa?

In general mababa talaga ang paningin ko sa mga politiko. I mean, kapag sinabi mong kamag-anak mo ang isang gobernador, kaibigan mo ang isang kongresman, dyowa mo ang isang senador, tatay mo meyor, hindi ako nai-impress. Titingnan ko agad ang hawak mong i-phone, o LV na bag (yung hindi peke), o ang malaking diyamante sa iyong hikaw, o ang mamahalin mong relo at hindi ko talaga mapigilang isipin na, my God, ang mahigit kalahating milyon kong tax taon-taon.

In general kasi, magnanakaw ang mga politiko. Yung iba garapal, yung iba naman may finesse kayâ di halata agad-agad. Ang pinakanakakadiri sa lahat, yung buong pamilya may puwesto sa gobyerno. Wala na ba silang ibang alam na career bukod sa pagiging politiko? May mga pamilya na lahat sila nasa puwesto at ang yaman-yaman nila. Napapaisip tuloy ako, ganun ba talaga kalaki ang suweldo ng isang meyor o senador?

Bukod sa pagiging magnanakaw, in general din ang mga politiko ay sinungaling. Hindi rin naman talaga nakapagtataka ito dahil sabi nga nila, ang sinungaling ay kapatid ng magnanakaw. Naku kung minsan mag-asawa sila, mag-ama, magkakapatid, at yung iba buong pamilya. Kaloka! Exhibit A sa pagiging sinungaling ng mga politiko ang mga political ad sa telebisyon.

Hindi pa man nag-uumpisa ang campaign period, paraparaan na ang mga politiko sa pag-advertise ng sarili nila. Lahat sila pro-poor. Lahat sila may ginawa para sa kalusugan ng sambayanan, kaniya-kaniyang claim na author sila ng Universal Health Law. (Wow! Tayo may universal health law daw. Feel n’yo ba? Lalo na ng mga pamilya na may mga promisory note ng utang sa hospital?) Lahat sila concerned sa edukasyon at parang ang dali-dali maging doktor dito sa ating bansa.

Kung political ads lang ang pagbabasehan mo at paniniwalaan mo ang salita ng mga politikong ito, iisipin mo talaga wala nang mahirap na Filipino, lahat nakapag-aral, at walang namamatay sa bahay o ospital dahil sa walang pambili ng gamot o pampaospital.

Mayroong isang payaso na ang ad may talino daw siya. Weee… Bakit nag-plagiarize ng speech at ipinagtanggol pa ang sarili na hindi nag-plagiarized kasi isinalin naman into Tagalog from American English? So kapag manalo tuloy ang pangongopya at pangtsa-charot? Gagawing iskul bukol ang bansa? Kaloka!

Mayroong isang in fairness ay maganda, parang mariposa. Political butterfly you know at kongresista ng isang probinsiya na hindi naman siya tagaroon. Ipinagmamalaki niyang siya raw ang dahilan kung kayâ may bilyones na budget ang universal health law so covered na ang kalusugan ng bayan lalo na ngayong panahon ng pandemya. Talaga? So scammer pala lahat ng mga humihingi ng tulong sa Facebook para sa pambayad sa ospital ng mga kamag-anak na na-COVID plus iba pang sakit? Charotin mo pa kami, Madam!

May isang gustong maging senador na practically unknown bago naging enabler ang pamilya. Clue: ang nanay niya galit sa research at ang tatay niya lumalangoy sa basura noong kabataan niya subalit ngayon sila na ang pinakamayaman sa Kongreso at ilang push na lang, baka maging subdivision na nila ang lahat ng mga palayan sa ating minamahal na arkipelago. Ang tagline ng ad: Si Char tahimik lang… Tahimik? Matagal pa ang campaign period pero may ad na sa prime time TV sasabihin mong tahimik? Paano naging tahimik ang may ad sa TV? At dahil nga bilyonaryo ang magulang, may bagong ad na naman siya sa TV. Pro-mahirap ang positioning. Dahil daw sa kaniya nagkatrabaho ang mga construction worker at hindi na sila naghihirap. As if may pagkakataong makaahon sa hirap ang isang construction worker sa bansang ito. Charot!

Mayroon namang isang literally pinapanood ng buong bayan kung paano nag-transform, as in mahihiya ang The Metamorphosis ni Franz Kafka, mula sa pagiging maka-human rights na abogado tungo sa pagiging human rights abuser defender na patahol-tahol at any moment ay mangangagat. Sabi ng bangag niyang padron, pinakamagaling daw itong court jester sa buong mundo kayâ inggit sa kaniya ang oposisyon. Well, hindi ako oposisyon pero iniisip ko, nakakainggit ba talaga na halos araw-araw kailangan mong magsinungaling on national TV, i-reinterpret at i-sanitize ang puritikol ng boss mo, at kapag di ka na makalusot sa mga tanong ng midya, bebenggahin mo na lang ang mga walang kalaban-laban na reporter? Ito, ito ang pinakamalaking charot sa lahat tanungin mo pa ang mga kawawang dolphin!

May isa naman na nameke ng diploma at ang daming panggastos sa mga eleksiyon gayung wala namang totoong career, ang tagline sa campaign ay pababangunin daw ang bayan muli. Luh! Pataymalisya sa dahilan kung bakit nalugmok ang bayan in the first place kung kayâ kailangang pabangunin? As in gustong kalimutan na lang natin ang 20 taon na pagnanakaw ng mga magulang at ng mga crony ng mga magulang niya? E yung ginastos pa sa pag-aaral niya na di naman tinapos sa Inglatera? Charotin na lang ba talaga tayo palagi?

Heto tambling ako. Sabi ni Ate Girl candidate, ang turo daw ng mga magulang niya dapat pantay-pantay ang lahat. Sa estado sa buhay, etsetera, etsetera, at pati sa kasarian. Napahagalpak ako sa tawa! Sinong mga magulang ang tinutukoy niya? Siya na sinabihan ng tatay niya na hindi pangbabae ang pagiging presidente? Ang tatay niyang ipinangalandakan na hinihipuan ang maid nila? Charot talaga!

Hindi ba tayo nagtataka na kung ang lahat ng mga politiko ay kapakanan ng mahihirap ang iniisip at isinusulong palagi bakit marami pa rin ang naghihirap sa ating bansa? Bakit hindi pa rin tayo tulad ng Singapore kahit na may isang DDS na mahilig sa milyones na kaldero ang nagsabi na para na talaga tayong Singapore three years ago pa yata? Klaro ang rason. Sinungaling ang mga trapong ito, nangtsa-charot lang sila lalo na ngayong kailangan uli nila ang mga boto natin para manalo sila at tuloy ang ligaya sa kanilang pagpapayaman gamit ang kaban ng bayan.

Ang kuwadro ng peynting ay isang bintana na bumubukas sa isang mundo na nilikha ng artist at iniimbitahan tayong himutadan ito at pasukin gamit ang mahiwagang banig ng ating imahinasyon. Siyempre may mga larawan na ayaw nating kusang pasukin dahil masyadong mabigat—punô ng karahasan, kahirapan, at pighati. Gayunpaman, kapag nakita na natin ito, wala na tayong kawala. Ayaw man nating pasukin, nakapasok na ang ating kamalayan. Ang maganda sa mga peynting ni Maria Pureza Escaño sa kaniyang solo exhibit sa Christmas Mall-seum sa Resorts World Manila na pinamagatang Sylvan Tales na bukas mula Disyembre 22-28, 2021, nagtatanghal ito ng tropikal na paraiso na gusto nating pasyalan, lalo na ngayong panahon ng pandemya na ang karamihang taong naninirahan dito sa Metro Manila ay dalawang taon nang di nakakalabas sa masikip, maingay, at maruming metropolis ng ating mga pangarap at ambisyon.

Noong araw ng Pasko ay nag-lunch kami ng kapatid kong si Sunshine sa isang restawran sa Resorts World Manila. Sa malawak na hallway ng kainang ito ay may eksibisyon ng mga larawan. Mula sa kalayuan, makikita na agad ang malalaking larawan ng mga gubat na may mga ibon, lalo na ang malaking paboreal o peacock, at mga bulaklak.

Tamang-tama ang eksibit na ito sapagkat sa panahon ng pandemya maraming naging plant tita at plant tito rito sa Metro Manila. Agad makaka-relate ang mga pinupuno ang kanilang maliit ng condo ng mga halaman. May kaunting kirot din sa aking puso habang pinagmamasdan ang mga peynting dahil nakikita ko rin sa aking isipan ang mga nasirang pananim, hardin, at gubat na dinaanan ng Bagyong Odette. Halimbawa, ang mga gubat na napasyalan ko sa Cabayugan at Binduyan sa hilagang bahagi ng Lungsod Puerto Prinsesa sa Palawan ay lubhang napinsala ng bagyo. Gayundin sa timog na bahagi ng lalawigan naming Antique.

Nag-e-exist ba talaga ang tropikal na paraiso sa mga larawang likha ni Escaño? Malamang hindi. Produkto lamang ito ng kaniyang imahinasyon. Halimbawa, ang isang peynting na pinamagatang “The Magic Hour” (Oil on canvas, 7ft x 5ft, 2017), larawan ito na nasa loob ng isang gubat, na may maliit na lawa o danaw. Lumulusot ang bolang ilaw ng araw sa canopy ng mga kahoy, at binabanyusan ng banayad na liwanag nito ang mga dahon at sanga, at ang malakristal na balat ng tubig. Ang focus ng larawan ay isang malaking paboreal na tila naliligo sa lambing ng liwanag sa gitna ng mga dahon at bulaklak.

Kung ang pagbabasehan ay ang mga ibon at halaman sa larawan, malalaman kaagad na likhang-isip lamang ang gubat na ito. Halimbawa ang dalawang paboreal. Ang isa ay malaki na kung dito sa Filipinas ay nakikita lamang sa mga zoo at farm-resort. Ngunit yung isa ay mas maliit at bakâ tandikan ito, ang Palawan peacock-pheasant o Polyplectron napoleonis na endemic sa Palawan.

Sa unang tingin sa mga halaman sa foreground at mga gilid, artipisyal ang mga puwesto at pagsama-sama nila. Mukhang mga tanim ito sa isang maliit na terasa ng isang plant tita at ang gubat, munting lawa, at paboreal ay nakikita lamang sa isipan habang inaalagaan ang mga tanim na malaking aliw ang hatid sa isang taong naka-lockdown sa lungsod.

Kinailangan kong kunsultahin ang A Pictorial Cyclopedia of Philippine Ornamental Plants (Second Edition) (Bookmark, 2000) ni Domingo Madulid upang tukuyin ang mga halaman at alamin ang pinanggalingan nila. Sa foregrowned ng “The Magic Hour” na nagsisilbing framing at mistulang bintana ang mga halaman na mas pang-garden kaysa gubat, o kung makikita man sa gubat ay hindi katulad ang pagkasalansan sa larawan. Nariyan ang sagisi (Heterospathe philippinensis), anahaw (Livistona rotundiflora), Guatemala rhubarb (Jatropha pandonrifolia), Sanseviera trifasciata “Laurentii,” silom (Philodendrom selloum), at Maranta leuconera. Ang ilan sa mga tanim na ito ay introduced species lamang dito sa Filipinas tulad ng Guatemala rhubarb na galing Central America. Naging posible lamang ang pagsama-sama ng nga halamang ito sa isang kuwadro dahil sa mistulang plant tita na imahinasyon at sining ng isang pintor.

Gustong-gusto ko ang mga peynting ni Escaño ng isang tropikal na gubat. Ito ang tipo ng likhang sining na isasabit ko sa aking sala at maging sa aking silid. Bukod sa oil on canvas may mga mixed media rin sa exhibit. Tulad na lamang nga “Morning” na relief sculpture ng mga bulaklak na rosas, lotus, at krisantimum. Dahil puti ito, mistula itong likha sa puting marmol.

Ang tropikal na paraiso ni Escaño sa kaniyang mga peynting sa Sylvan Tales ay isang ideal na mundo. Kagaya ng lunan ng mga kuwentong bayan, kailanman ay hindi ito mararating ng ating katawan bagkus ay mabibisita lamang ng ating isipan.

Sa panahong sira na ang karamihan sa mga gubat sa ating bansa, at dahil sa climate change ay palakas nang palakas ang mga bagyo sa ating tropikal na arkipelago, magandang paalaala ang mga peynting na ito ni Escaño sa isang mundo na tuluyan nang maglalaho kung maging mapanira pa tayong mga tao sa ating kapaligiran, o isa itong vision ng malaparaisong kalibutan na maaari nating mapuntahan.

Pinatunayan ng maliit na eksibit na Sylvan Tales ang halaga ng sining na magbigay babala at magbigay ng pag-asa. May sinisira tayong paraiso ngunit may kakayahan din tayong muling ayusin ang ating ginagalawang mundo. Ito sa tingin ko ang ipinapahiwatig ng mga matingkad na larawan ng tropikal na paraisong naiimadyin at ipinipinta ni Maria Pureza Eacaño.

Ayon kay Seneca ang mga tao lamang na may panahon upang pagmunian ang pilosopiya ang tunay na nabubuhay. Maraming karunungan sa mga nagdaang panahon ang maaari nating paghugutan ng gabay para sa mas magandang buhay.

Ngayong unang araw ng 2021 nag-umpisa uli ang bagong siklo ng pagbasa ko araw-araw ng librong The Daily Stoic: 366 Meditations on Wisdom, Perseverance, and the Art of Living nina Ryan Holiday at Stephen Hanselman (London: Profile Books, 2016). Ang idea mula kay Seneca na nasa taas ay halaw ko sa isang talatang epigraph ng librong ito.

Ang Stoicism ay isang pilosopiyang sinimulan ni Zeno ng Citium sa lungsod ng Athens tatlong siglo bago ipinanganak si Hesus. Halaw ang pangalan nito sa salitang Griyego na “stoa” na ang ibig sabihin ay “porch” dahil sa beranda nagtuturo si Zeno. Ayon sa introduksiyon nina Holiday at Hanselman, “The philosophy asserts that virtue (meaning, chiefly, the four cardinal virtues of self-controll, courage, justice, and wisdom) is happiness, and it is our perceptions of things—rather than the things themselves—that cause most of our trouble. Stoicism teaches that we can’t control or rely on anything outside what Epictetus called our ‘reasoned choice’—our ability to use our reason to choose how we categorized, respond, and reorient ourselves to external events.”

Hitik ang librong ito ng mga sipi mula sa sinulat ng mga sinaunang pantas na Stoic na sina Seneca, Epectitus, at Marcus Aurelius na may mga maikling paliwanag at gabay sa pagmumuni-muni nina Holiday at Hanselman. Nabili ko ang librong ito noong Pebrero 2021 at araw-araw simula noon, paggising ko sa umaga, ito agad ang binabasa ko. Siyempre may mga araw na masyadong bisi kayâ kung minsan gabi ko na binabasa. Naging magandang gabay ito para sa akin para makontrol kahit papaano ang pagiging materialistic ko at pagiging ambisyoso. Sa mga pagkakataong naiinggit ako o masyadong feelingera, ang librong ito ang nagpapatahaw ng aking insecurities at humihila sa akin pabalik sa lupa.

Ngayong Enero 1 ang sipi ay mula kay Epictetus mula sa kaniyang librong Discourses hinggil sa pag-alam at pagtanggap sa mga bagay na hindi natin kontrolado at mga bagay na kontrolado natin. Sadyang may mga bagay na hindi natin kontrolado at huwag na tayong mag-struggle pa hinggil dito. Ang halimbawang binanggit sa libro ay ang nakanselang flight dahil sa bagyo. Kahit magtalak pa tayo sa ground crew ng airline o mag-tantrums sa airport, hindi naman hihinto ang bagyo para lamang makapagbiyahe tayo.

Maraming bagay sa buhay natin ang beyond our control. Lalo na ang mga bagay na labas sa atin at ang ibang tao. Ang kontrolado natin ay ang ating reaksiyon o kung paano natin tanggapin ito. Kapag may isang pangyayari na hindi naaayon sa ating kagustuhan, maaari tayong magalit at mag-tantrums, o di kaya’y huminga nang malalim, tanggapin ang katotohanan na hindi sa lahat ng oras ay ang gusto natin ang masusunod, kagatin ang matabil nating dila at himinahon, at pag-isipan kung anong mabuting gawin para maremedyuhan ang sitwasyon. Ang magalit at hindi magalit ay kontrolado natin. Hindi rin tataas ang ating presyon kung hindi tayo sisigaw at mag-tantrums.

Siyempre, easier said than done ito. Lalo na para sa akin na masyadong mataray at kapag kinanti ay talagang tatahol at mangangagat. Sirenang nagiging aso kapag mabuwisit o binuwisit! Kahit na 48 na ako, may tendency pa rin akong mag-tantrums. Pero padalang naman nang padalang na. Noong 2021, parang once lang ako nag-tantrums. Sa isang bangko sa Taft Avenue. Nag-text sa akin ang insurance agent ko hinggil sa reimbursement sa sobrang binayad ko. Mga 2K lang naman. Pero kailangan kong puntahan sa isang branch nila. May malapit sa Tore ko na doon naman ako madalas magbayad ng quarterly premium ko. Pero mas sanay yata ang mga bangko na tumanggap lang ng pera at hirap sila magpalabas nito kahit na pera ko naman talaga ito. Una, ang cashier ang tinanong ko. Hindi niya alam kung papaano. Ni-refer ako sa isang girl sa katabing mesa. May pangit na form (yung one fourth na naka-stencil lang yata) na pina-fill in sa akin. Kinuha rin ang ID at ang reference number na gin-text sa akin ng agent ko. Then twice pumunta si girl sa isang room na dala ang form at ID ko. Medyo matagal akong naghintay. Siyempre naka-aircon ang bangko at iniisip ko hindi dapat ako magtagal doon ng 30 minutes. Aalialigid lang si COVID. Then finally sabi ni girl punta ako kay guy sa kabilang table. In fairness, tall, dark and handsome si guy. Papabol. Pero busy pa siya sa pagbibilang ng makapal na pad ng dolyares. Since 2K lang naman ang sadya ko at magandang tanawin naman si guy kahit na may plastic sa pagitan namin, pasensiyosa akong naghintay. After 30 years, natapos din magbilang ng dolyares si guy. At parang biglang na-realise na nandoon ako sa harap niya. May kinuha siyang form sa drawer niya at sinabing pil-apan ko raw. Hayan na, naging aso—as in literal na bitch—ang Sirena. Binulyawan ko si tall, dark and handsome. Sinigawan ko siya na siya mag-fill in ng form o kunin niya kay girl ang form na nagawa ko na. “Puro kayo form! Parang hindi n’yo alam ang ginagawa n’yo! Kanina pa ako dito! Pera ko ang 2K na yan! Ang bagal n’yo! Buwisit!” Nasindak si guy at nagsabi na, “Sige po ako na lang po.” Pasigaw ko namang sinagot na, “Good! Kasi buwising-buwisit na ako!”

Hayun, bigla lumabas si bank manager mula sa kaniyang lungga at nag-a-apologise. Pinagalitan ko siya. Pinagalitan ko silang lahat. Paulit-ulit kong sinasabi na bakit parang hindi nila alam ang gagawin para sa isang simpleng transaction. Sorry nang sorry si manager. Wala pang 2 minutes, nakuha ko na ang 2K ko.

Habang naglalakad ako pauwi sa Tore ko, naramdaman kong nag-shoot up ang aking BP. Nakita ko ang mukhang ni tall, dark and handsome bago ako lumabas na mangiyak-ngiyak siya. Pati ang dalawang guard, stunned yata sa award-winning performance ko. At nakaramdam ako ng kaunting hiya at pagsisisi. Dapat hindi na ako nag-tantrums. Dapat nagpasensiya ako. Puwede naman akong magreklamo sa mahinahong paraan. Naalala ko siyempre ang mga nabasa ko sa The Daily Stoic. Malayong-malayo sa asal ng mga Stoic ang inasal ko. Inisip ko na lang, work in progress pa naman ako.

Nahahati sa tatlong bahagi ang libro. Ang Part 1 ay “The Discipline of Perception.” Ang Part 2 ay “The Discipline of Action.” At ang Part 3 ay “The Discipline of Will.” Hindi madali ang maging Stoic o sundin ang mga payo nila lalo na kung basagulera ka tulad ko. Kailangan kasing i-conquer mo ang iyong isipan, kontrolin ang iyong mga galaw, at tibayan ang iyong loob. Gayunpaman, maganda pa ring subukan. Kayâ okey lang sa akin maging trying hard na Stoic.

Ang huling sipi ng libro para sa Disyembre 31 ay mula kay Marcus Aurelius mula sa kaniyang Meditations: “You aren’t likely to read your own notebooks, or ancient histories, or the anthologies you’ve collected to enjoy in your old age. Get busy with life’s purpose, toss aside empty hopes, get active in your own rescue—if you care for yourself at all—and do it while you can.”

Huwag lang tayong basa nang basa hinggil sa kung paanong mabuhay nang mabuti. Kailangan nating gawin ito at umpisahan na agad natin. Sinasabi ko sa aking sarili, huwag lang basa nang basa tungkol sa Stoicism. Isabuhay ito. Now na! Siyempre muli, hindi madali. Pero kailangang umpisahang gawin.

May mga libro talagang huhubugin ang ating buhay. Isa na rito itong The Daily Stoic. Hindi nakapagtataka na international bestseller ito. Ito ang Christmas gift ko sa kapatid kong si Sunshine. Maganda talagang panregalo ito sa mga mahal natin sa buhay dahil worth it talagang maging trying hard na Stoic para mas maging makahulugan ang buhay natin dito sa daigdig. Minsan lang tayo mabubuhay at kung hindi pa maayos, sayang naman.

[Dahil Rizal Day ngayon nais kong ibahagi rito sa ng aking sanaysay ng paglalakbay tungkol sa pagbisita ko sa Heidelberg at Wilhelmsfeld sa Germany noong 2016 upang bisitahin ang mga lugar na pinuntahan ng ating minamahal na Pambansang Bayaning si Dr. Jose Rizal. Unang nalathala ang sanaysay na ito sa magasing Liwayway noong Setyembre 16, 2016.]

KAPANSIN-PANSIN ang mga namumungang puno ng mansanas sa mga maliit na hardin ng mga bahay na puti na pulang tisa ang mga bubong. Bawat bahay ay may hardin na puno ng mga bulaklak—mga rosas na pula at puti, mga milflores na bughaw at lila, at marami pang ibang hindi ko kilala ang mga pangalan. Paliko-liko ang paakyat na kalsadang medyo may kakiputan. Sa likod ng mga bahay ay ang makapal at mataas na mga berdeng punong pino. Paakyat kami mula sa sentro ng Heidelberg sa timog Alemanya patungong bayan ng Wilhelmsfeld upang puntahan ang parkeng nakalaan sa ating Pambansang Bayani na si Gat Jose Rizal.

Ayon sa GPS ng aming sinasakyang kotse, mga 40 kilometro ang layo ng bayang ito mula sa sentro ng Heidelberg kung nasaan ang aming hotel. Mga alas-diyes ng umaga, matapos naming mag-agahan, ay umalis na kami. Ito ang gusto naming unahing puntahan upang makabalik kami kaagad para mananghalian at makapamasyal sa Kastilyo ng Heidelberg buong hapon hanggang gabi. Dahil tag-araw, alas-diyes pa naman ng gabi lumulubog ang araw.

Maingat sa pagmaneho si Jonas, ang aking Swedish na bayaw, dahil makipot ang kalsada at paliko-liko. Kaya mas lalo naming napagmasdan ang kagandahan ng lugar. “Parang Baguio,” sabi ko sa kanila sa Ingles. Kapag kasama namin si Jonas, nag-i-Ingles kami. “Siguro Baguio na kaunti ang tao, hindi siksikan ang mga bahay, walang trapiko, at hindi kinalbo ang mga pino.”

Apat kaming naglalakbay mula Sweden: ako, si Jonas, ang aking nakababatang kapatid na si Mimi, at ang pitong-taong gulang kong pamangkin na si Juliet. Anim na araw na kaming naglalakbay at nakadaan na kami sa Copenhagen sa Denmark, at sa mga lungsod ng Lübeck at Berlin sa Germany. Sinadya namin ang Heidelberg upang makapagbigay-pugay ako kay Rizal sa kaniyang parke si Wilhelmsfeld na akala ko malapit lang lungsod na ito. Ang paboritong tula ko ni Rizal ay ang tula niya tungkol sa mga bulaklak ng lungsod na ito na sinulat niya roon noong Abril 1886. Kaya noon pa man ay pangarap ko nang makapunta ng Heidelberg kung sakaling palarin akong makapagbakasyon sa Europa.

Ilang linggo pa man bago ako lumipad pa-Europa noong Hunyo ay idinikit ko na sa aking dayari ang print-out ng tulang “A Las Flores de Heidelberg” ni Jose Rizal—sa orihinal nitong Kastila, sa salin ni Nick Joaquin sa Ingles, at sa salin nito sa Tagalog mula sa librong inilathala ng National Historical Institute.

Malayo pala ang Wilhelmsfeld sa Heidelberg. Buti na lang may dala kaming sasakyan at may GPS pa. “Sino ba ang pupuntahan natin? Ang layo naman,” reklamo ni Juliet sa Kinaray-a. “Si Jose Rizal, Be. Pambansang bayani natin. Lolo mo,” pabiro kong sagot. “Ha? May lolo ako rito sa Germany?” tanong niya. Tumawa lamang kami ni Mimi. May sinabi siya kay Jonas sa Svenska, ang wika sa Sweden, na hindi ko na inalam pa kung ano. Siguro nagreport siya sa Papa niya na may lolo siya sa Alemanya.

Tumingin ako sa labas. Ang gaganda ng mga bahay. Ang linis ng paligid. Halos walang mga tao. Madalang din kaming may makasalubong na sasakyan. “Paano kaya nakaakyat si Rizal dito noong 1886? Sigurado ako hindi pa ganito ka ganda ang kalsada paakyat,” sabi ko kina Jonas at Mimi. “Ganun na ka tagal, Kuya?” tanong ni Jonas. Sinabi ko sa kaniya na ayon sa mga libro ng kasaysayan sa Filipinas, tatlong buwan na tumira si Rizal sa Wilhelmsfeld sa bahay ng isang kaibigan niyang pastor. Dito niya tinapos ang kaniyang nobelang Noli Me Tangere na nilimbag sa Berlin. Ang mga nobela ni Rizal ang naging inspirasyon ng mga Filipino upang magrebolusyon laban sa mga kolonyalistang Kastila. Napa-wow siya.

Noong nakaraang araw lang, bago kami umalis ng Berlin, dumaan pa kami sa gusali kung saan tumira si Rizal doon. Nalaman kasi ni Jonas sa Google Map na mga sampung minutong pagmaneho lamang ito mula sa aming hotel. Dumaan kami roon upang magpapiktyur bago kami nagbiyahe ng walaong oras pa-Heidelberg. Tuwang-tuwa si Jonas na malamang may isang dakilang Filipino palang nanirahan sa Europa. Sa Europa kasi mataas ang tingin ng mga tao sa mga manunulat.

Matapos ng mga 20 minutong biyahe, narating namin ang Wilhelmsfeld. Bumungad sa amin ang isang maliit na hotel, gasolinahan, at linya ng mga kongkretong gusaling may dalawang palapag lamang na yari pa rin sa tisa ang mga bubong. Napakaraming bulaklak sa paligid! Para silang nag-aawitan. May nadaanan kaming isang maliit na gusaling may hardin ng mga dilaw at pulang bulaklak na may nakalagay “Bücherie.” Alam kong ang ibig sabihin ng “bücher” ay mga libro dahil ito ang nakalagay sa isang bookstore na pinuntahan ko sa Berlin. Akala ko bookstore din ito kaya sabi ko kay Jonas daan kami mamaya pag-uwi namin. Sanay na si Jonas na pumupunta ako sa mga tindahan ng libro saang lungsod man kami mapadpad.

Pagliko namin sa isang maliit na kalye, nakilala ko agad ang estatwa ni Rizal. “May bandila ng Filipinas,” sigaw ni Mimi sa Ingles. “Dito na ba tayo, Mommy?” tanong ni Juliet sa Kinaray-a. Nakatulog pala siya at kagigising lang niya. Sa unahan, may nakahilerang limang bandila at isa roon ay ang bandila ng Filipinas. Nakakataba ng puso na may makitang bandilang Filipino sa isang liblib na lugar sa Europa.

Humimpil kami sa harap ng isang bahay na ang nagsisilbing bakod ay ang mga tanim na may bulaklak na lila. Hindi naman kasi uso ang mga pader sa Europa lalo na sa mga probinsiya. Tirik na tirik ang sikat ng araw subalit malamig ang ihip ng hangin. Parang Disyembre sa Baguio.

Maliit lang naman ang plasa. Nasa tabi ito ng isang paaralan. Mas matangkad kaysa akin ang bronseng estatwa na Rizal na likha ng eskultor na si Anastacio Caedo. May pagkaseryoso ang mukha ni Rizal. Writer na writer. May hawak na pluma at mukhang malalim ang iniisip. Nakatayo ito sa harap ng isang maliit na fishpond na walang isda.

Si Juliet, patakbo-takbo na. Nagpakuha na kami ng mga retrato. Hindi namin ramdam ang mainit na sikat ng araw dahil malamig ang simoy ng hangin. Nasa isang lambak ang Wilhelmsfeld na napapalibutan ng lungtiang kabundukan. Ang mga punong pino ay parang malalaking krismas tri na walang nakasabit. Kay tahimik na lugar! Siguro mas tahimik ito noong pagpunta ni Rizal.

Sa isang sulok malapit sa bandila ay may nakatayong maliit na pader na simento na may nakasulat na mga impormasyon hinggil sa parke na nasa Aleman at Ingles. May pangalan ito ni Jose Rizal at mga taon ng kaniyang kapanganakan at kamatayan. Sa kaliwa ay may selyo ng Republika ng Filipinas at sa kanan naman ay may selyo ng Order of the Knights of Rizal. Ang Wilhelmsfesd-Heidelberg na tsapter ng Knights of Rizal ang nangangalaga sa parke na pinasinayaan noong Hunyo 19, 2003, kaarawan ni Rizal.

Dito sa Wilhelmsfeld ipinagdiriwang ni Rizal ang kaniyang ika-25 na kaarawan noon. Namamangha akong isipin na sa batang edad ay marami na siyang nagawa para sa ating bansa.

Sa dalawang sulok pa ng parke ay may mga busto ng apat na kaibigan ni Rizal sa Alemanya. Sina Pastor Karl Ullmer na siyang tinirhan ni Rizal sa Wilhelmsfeld, Ferdinand Blumentritt na isang iskolar, Otto Becker na naging guro ni Rizal sa optalmolohiya sa Heidelberg, at si Dr. Rudolf Virchow na siyang nagpamiyembro kay Rizal sa Berlin Society for Anthropology, Ehtnlology and Prehistory.

Mahigit isang oras din kaming nanatili roon. Bago bumalik sa Heidelberg, dumaan muna kami sa Bücherie Wilhelmsfeld. Napansin namin ang isang maliit na bandilang Filipino malapit sa pintuan. May nakabilad na mga libro sa dalawang mahabang bangkong kahoy sa labas. Sinalubong kami ng isang matandang lalaki, at dalawang babaeng medyo may edad na. Nagmagandang umaga kami at tuloy-tuloy akong pumasok sa inakala kong tindahan ng libro. Pinuntahan ko ang estante ng mga libro sa pilosopiya sa dulo. Habang tinitingnan ko ang mga libro na pawang nasa Aleman ang mga pamagat, bigla kong napansin na may mga call number ang libro. At noon ko lang natanto na hindi pala iyon tindahan ng libro kundi isang aklatan!

Agad akong lumapit sa babaeng nasa mesa sa pintuan. “Naku pasensiya na po akala ko bookstore kayo kaya dire-diretso po akong pumasok. Aklatan pala kayo,” sabi ko sa Ingles na hiyang-hiya. “Okey lang, welcome kayo rito. Community library kami,” sagot ng babaeng nakangiti na mahusay ang Ingles. “Nagbebenta kami ng post card dito,” dugtong niya. Mga post card ng parke ni Rizal ang ibinebenta nila.

Nang malaman ng matandang lalaki kina Mimi at Jonas na mga Pinoy kami, masaya niya kaming tinanong kung napuntahan na raw ba namin ang parke ni Rizal sa ibaba. Sabi namin doon kami galing. May bilog na mesa sa labas at pinaupo niya kami roon. Sa mesa ay may dalawang mangkok—sang isa ay puno ng malalaking cherry at raspberry naman ang sa isa. Inalok nila kaming kumain at tinanong kung gusto namin ng kape o tsaa. Libre daw. Nagpasalamat kami at sabi namin ni Mimi, gusto lang naming manigarilyo. May ashtray kasi sa mesa na may ilang upos na ng sigarilyo. Agad niya kaming binigyan ng posporo.

Sabi ng lalaki, maraming Filipino raw talaga ang pumupunta sa parke ni Rizal. Ipinagmamalaki daw nila na minsan ay nanirahan si Rizal sa kanilang lugar kung kaya kahit nasa liblib na kabundukan ay pinupuntahan. Silang tatlo raw na naroon sa aklatan ay mga boluntaryo. Salitan daw silang mga taga-Wilhelmsfeld sa pagtao sa kanilang aklatan.

Tinanong ko kung ibinebenta ba nila ang mga librong nakabilad sa labas. Oo raw kung kaya tumayo ako at tiningnan. Sabi niya mga donasyon lang daw ito kung kaya mura nilang ibinebenta. May isang coffee table book tungkol sa Stockholm, ang kapital ng Sweden. Binuklat ko ito at masaya akong malaman na nasa Ingles ito. Ang ganda ng mga larawan ng Stockholm. Naisip ko baka mahal. Tinanong ko ang babaeng bantay kung magkano. Muntik na akong lumundag sa saya sa aking narinig—3 Euros daw. Mabilis akong nagkuwenta sa aking isipan. Mga 150 pesos lang ito. Agad ko itong binili. “Imadyin, naglakbay tayo nang ganito ka layo para lamang makabili ng libro tungkol sa Stockholm?” sabi ko kay Jonas. Natawa lang siya.

Habang nandoon kami, may isang nanay na napadaan na may akay-akay na maliit na batang lalaki. Siguro mga dalawang taong gulang. Nakipaglaro ito kay Juliet. Pilit niyang binibigyan ng batong pinulot sa tabingkalsada at bulaklak na pinitas sa hardin si Juliet.

Sobra-sobra ang pasasalamat namin sa kanila nang paalis kami. “Maraming salamat po! Napakabait ninyo,” sabi ko sa Ingles. Matamis na ngiti naman ang pabaon nila sa amin.

Habang pababa kami pabalik ng Heidelberg at yakap-yakap ang librong binili ko, pinagmamasdan ko pa rin ang mga punong mansanas at mga bulaklak sa hardin ng mga bahay na may tisang bubong, at ang mga naglalakihang punong pino sa paligid. Ang ganda. Ang babait ng mga Aleman. Hindi ito ang impresyong nakukuha ko sa mga pelikulang Hollywood na palaging kontrabida ang mga Aleman.

Hindi na ako nagtataka kung bakit nawili si Jose Rizal sa pagbakasyon niya roon sa Wilhelmsfeld mahigit isang siglo na ang nakararaan. Tiningnan ko si Juliet at pinisil ang isang kamay niya. Nginitian niya ako. Ang ngiti niya ay parang nahihinog na mansanas sa gitna ng tag-araw sa Europa.

[Narito ang panayam ko sa seminar na “Pagsipat sa mga Akdang Pampanitikan” na inorganisa ng mga estudyanteng kasapi ng Language Society-Filipino ng Southern Luzon State University ng Lucban, Quezon. Salamat sa mga tagapayo nilang sina Jake Principe at Niles Jordan Breis sa pag-imbita sa akin. Pagbati rin sa mga kapuwa kong tagapagsalita: Si Dr. Mike Coroza ng Ateneo de Manila University na siyang tagapangulo ng UMPIL at ako naman ang sekretaryo heneral; sa mga graduate student ko sa De La Salle University na sina Pat Baloloy at Mark Philip Paderan; at kina Pejay Padrigon at Raul Barcela. Naging malawak, malalim, at masaya ang mga talakayan. Mabuhay ang Literaturang Filipino!]

Kulelat ang Literaturang Filipino sa mga literatura ng mundo. Kapag sinabing World Literature, parang hindi tayo kasama. Sa tingin ko, backstroke tayo hindi dahil sa kulang sa galing ang ating mga manunulat kundi dahil tayo mismo ay hindi binabasa ang mga manunulat natin. At kung babasahin man natin, hindi natin alam kung paano basahin ang ating mga akdang pampanitikan dahil wala pa rin tayong klarong pamamaraan ng pagbasa. Hiram pa rin ang karamihan sa mga teoryang ginagamit ng ating mga kritiko na kino-quote lamang nila sa mga salin sa Ingles dahil kakaunti lang naman sa ating mga mahilig sa literary theory ang nakakabasa ng French at German, ang dalawang pangunahing wika ng mga paborito at iniidolo nating mga literary theorist, naiintindihan man natin ang idea nila o hindi, pakapa-kapa o nagpapanggap lamang para magmukha tayong matalino o scholarly.

Noon pa mang 1970s sinasabi na ni Bienvenido Lumbera ang problema natin. Sa kaniyang artikulong “The Rugged Terrain of Vernacular Literature” na unang nalathala sa The Review noong August 1977, inilatag na niya ang tatlong problema kung bakit madawag, lubak-lubak, at magulo ang kalagayan ng ating mga literatura sa mga wikang bernakular: “(1) Those pertaining to materials; (2) Those pertaining to men; ang (3) Those pertaining to methodology.” Hindi pa naiipon, nasasalin, at nalalathala ang mga sinulat ng maraming manunulat. Kulang ang mga kritiko at tagasalin. At wala tayong sariling pamamaraan upang basahin ang ating mga akda. Ginugol ni Lumbera ang buhay niya bilang guro tungo sa gawaing ito.

Isa si Isagani R. Cruz sa mga naunang tumugon sa panawagan ng guro niyang si Lumbera. May magandang metapora ang guro kong si Cruz hinggil sa problema ng Philippine Kritika: “hika.” Hinihika ang ang wika ng ating Kritika, ang pantapat niya sa Literary Criticism, dahil hiram sa kanluran ang mga salita at konseptong ginagamit ng mga kritiko nating sumusulat sa Filipino. Heto ang kaniyang sinabi sa kaniyang panayam para sa Linguistic Society of the Philippines sa De La Salle University (DLSU) noong 1992 na pinamagatang “Kung Bakit Hinihika ang Wika sa Kritika.” Ani Cruz, “[M]alaking problema para sa ating kritika ang panghihiram ng konseptong banyaga. Dahil sa pag-iisip ng karamihan sa ating kritikong hinulma ng banyagang gahum at bumabalu-baluktot o nagsisirko-sirko ang wika bago nito masakyan ang ating sariling literatura. Kung baga sa kuryente ay 110 ang nabili nating kagamitan mula sa America pero 220 ang sasaksakan nating boltahe.”

Sa kaniyang panayam propesoryal sa DLSU noong Nobyembre 1989 na pinamagatang “The Other Other: Towards a Postcolonial Poetics” tinalakay niya ang problema ng kritisismo sa bansa na masyadong nakasandal sa kanluraning pag-iisip. Mayroon umanong “Eurocentricity” at “Western hegemony.” Problema umano ang pagiging “undertheorized” ng Literaturang Filipino ma-precolonial, colonial, at postcolonial man. “[T]his undertheorization may be shown to stem from the internalization of a hegemonic universalization of culturally imperialistic, pre- or anti-theoretical, quasi-formalistic, mechanically reflectionist, white patriarchy.” Sabi pa ni Cruz, kung ang mga kritikong Filipino ay nabasa sina Aristotle at Jacques Derrida, hindi man lang daw nababasa ng mga kritikong British sina Jose Rizal at Lumbera. Nababasa umano ng mga Filipinong kritiko ang mga nabasa ng mga Americanong kritiko ngunit hindi man lang daw nabasa ng mga Americanong kritiko ang kahit kalahating nababasa ng mga kritikong Filipino. May imbalance talaga. At nagtaray si Cruz, “If a literary theory is only as good as the literary texts that give rise to it, how can theories that take into account only half the world’s literature be taken seriously?” Pero iyon nga, kung ang mga silabus ng kursong literary theory and criticism sa mga unibersidad natin ang pagbabasehan, siniseryoso talaga ng mga kritiko at gustong maging kritiko ang Western literary theories.

Sa introduksiyoni ni Cruz sa libro ng mga tula ni Rio Alma na Muli, Sa Kandungan ng Lupa (DLSU Press, sinabi niya kung bakit magaling na makata, “mahirap makakita ng lalamang pa,” kay Rio Alma. Aniya, “Makabuluhan at masining ang karamihan sa kaniyang mga tula, bukod pa sa nakaaaliw, nakapagpapasigla, at nakapagtuturo. Sa pamantayan ng mga ninuno natin ay papasa siya, dahil may aliw at aral ang kaniyang mga likha. Papasa rin siya sa pamantayan ng ating mga kapanahon, dahil nagpapayaman ng wika, nagpapatindi ng karanasan, at nambubulabog ng kamalayan ang kaniyang mga berso.”

Magagamit natin ang mga pamantayang binanggit ni Cruz sa pagbasa at pagtasa natin ng mga akda sa Literaturang Filipino (Mga akdang sinulat ng mga Filipino sa iba’t ibang wika at alin man sila sa mundo. Hiram ko kay Lumbera ang depenisyon na ito.). Kapag nagbabasa tayo ng isang akda maaari nating itanong ang mga sumusunod: (1) May aliw at aral bang ibinibigay ang akda? Nakaaalliw, nakapagpapasigla at nakapagtuturo ba ito?; (2) Nagpapayaman ba ito ng wika? Mas lalo bang gumada at nagkadangal ang wika kung saan nakasulat ang akda na ito?; (3) Nagpapatindi o nagpapatingkad ba ito ng karanasan natin bilang tao? Nabubuhay ba ang katawang lupa natin—ang ating limang pandama—ng akdang ito?; at(4) Nambubulabog ba ng kamalayan ang akdang ito? May nabago ba sa kamalayan ko habang binabasa ko ang akda? May kakayahan bang baguhin ng akda ang ating lipunan?

Si Lumbera naman ay binubuong estetika na tinatawag niyang “datíng.” Sa kaniyang sanaysay na “’Datíng’: Panimulang Muni sa Estetika ng Panitikang Filipino,” sinabi niyang “layunin kong simulan para sa aking sarili na saliksikin at suriin ang ilang kaisipang magagamit na batayan sa pagbubuo ng kritisismong akma sa mga akdang likha ng mga Filipino sa konteksto ng aktuwal na mga kondisyon sa lipunang Filipino.” Ano ang akmang pagbasa ng ating mga akda? Ito ang hinahanapan ni Lumbera ng sagot ang ang “datíng” ay isa sa nakikita niyang maaari nating gamitin.

Kung idadagdag natin itong datíng ni Lumbera sa apat na pamantayang inilatag ni Cruz, mukhang may sapat na tayong paraan upang  basahin nang maayos ang ating mga akda.

Espesipiko dapat sa ating lipunan ang datíng ng akda. Sabi ni Lumbera, “Pangunahin ang kultura ng Pilipinas bilang puwersang tumitiyak sa datíng ng isang akda. Pinapakahulugan ang salitang ‘kultura’ bilang kabuuan ng mga pagpapahalaga, kaugalian at pananaw sa buhay na tinanggap noon at tanggap pa rin, sa iba’t ibang anyo, hanggang ngayon sa mga institusyon, kapisanan at pormasyong sosyal sa ating lipunan. Ang alinmang paksain, kahit ang pinakapersonal, ay hango sa pakikipag-ugnayan ng manlilikha sa mundo. Ito ang dahilan kung bakit maisasaad nang walang pasubali na ang datíng ng akdang Filipino ay espesipiko sa ating lipunan, at ang estetikang nagtatakda ng mga pamantayan ay laging nakaugat sa konteksto ng lipunang Filipino.”

May ilang mga kritikong Filipino na rin namang naghahanap at naglalatag ng pamamaraan ng pagbasa ng ating mga akda. Halimbawa, nariyan ang “taludtod at talinghaga” at “balagtasismo versus modernismo” ni Virgilio Almario. Nariyan din ang “the romance mode in Philippine popular literature” ni Soledad Reyes. Gayundin ang “gitnang uring fantasya” ni Rolando Tolentino at ang “pungsod” ni Isidoro M. Cruz. Hindi na rin naman tayo magsisimula sa wala. Kailangan lang pasiglahin at patingkarin pa.

Inaamin kong hindi madali itong pagdevelop ng sariling pamamaraan ng pagbasa ng ating literatura. Ako rin naman bilang kritiko ng mga akda mga babaeng Bisaya, ang hilig kong mag-quote ng “The Laugh of the Medusa” ng Pranses na si Helene Cixous. Kapag nagtuturo ako kung paano magbasa ng tula, hindi ko talaga mapigilan ang sarili ko na magsimula sa mga konsepto ng “persona” at “addressee.” Kapag nag-i-intro ako sa klase ko sa Literatures of the World man o Literatures of the Philippines, nagsisimula talaga ako sa “dulce et utile” ni Horace para ipaliwanag ang halaga ng pagbabasa ng literatura. Siguro dahil produkto talaga ako ng mga workshop na sinalihan ko noong nagsisimula pa lamang ako magsulat at talagang new critics ang mode ng aking mga guro.

Mahirap man kailangan pa ring gawin. May dalawang guro akong seryosong pinag-isipan kung paano tayo makagawa ng metodo sa pagbasa ng ating sariling literatura. Magandang gabay ang “datíng” ni Lumbera at ang naumpisahang gawain ni Isagani R. Cruz sa tinatawag niyang “kritika.” Patay na si Lumbera at may sakit na si Cruz. Tayo naman ang mag-isip at magtrabaho ngayon. Nahawan na nila kahit konti ang landas tungo sa mas tama at mabisang paraan ng pagbasa ng ating mga akda para hindi na tayo magiging kulelat. Hindi seseryosohin ng mundo ang ating literatura kung tayo mismo ay hindi siniseryoso ito.

[Disyembre 18, 2021 / Manila]

[Closing remarks sa research forum na “Out of the Rubble: Basey in 2013 and Beyond” featuring Dr. Dinah Roma noong Nobyembre 6, 2021 sa Zoom. Inorganisa ito ng Departamento ng Literatura at Forest Sustainability Lab ng De La Salle University.]

Nakapunta ako ng Basey sa Isla Samar ilang buwan bago nanalasa ang Bagyo Yolanda noong Nobyembre 2013. Kasama ko ang bunsong kapatid kong si Sunshine dahil nagkataong sabay kaming nagkaraket sa Lungsod Tacloban noon at naisipan naming mag-alkila ng taxi pa-Basey para mamili ng mga makulay na banig.

Siyempre hindi namin pinalampas ang pagpapakuha ng picture sa gitna ng San Juanico Bridge kahit na bawal sana huminto ang mga sasakyan doon. Pagtawid namin sa mahabang tulay biglang sinabi sa akin ni Sunshine na, “Kuya tingnan mo ang mga tao rito. Bakit parang kamukha ni Nanay?” Ilang taon nang nagtaliwan ang Nanay namin noon at oo nga, maraming kamukha si Nanay. Sagot ko, siyempre tagarito sa Samar si Lolo Candido at si Lola Isabel naman ay taga-Leyte. Sila ang mga magulang ni Nanay na taga-Digos, Davao del Sur na ako lang sa apat na magakakapatid ang nakakita at nakakilala sa kanila. Noong maliit kasi ako halos taon-taon kaming nagbabakasyon ni Nanay sa kanila sa Digos kayâ may mga snippet pa ako ng mga alaala sa kanila. Pero nang ipinanganak na ang mga kapatid ko, hindi na pinapayagan ni Tatay na magbakasyon sa Mindanao si Nanay dahil masyado nang magulo ang Mindanao noon.

Nagandahan kami sa Basey. Maliit lamang ang town proper nito at may mga lumang bahay. Sa isang kalye na may hilera ng mga nagbebenta ng mga produktong yari sa makulay na banig, may isang lumang bahay na kahoy na sa itaas ay tindahan ng mga banig. Para itong museo ng mga banig na mababait ang nagbabantay. Siyempre pictorials galore kami ni Sunshine. May isang pabilog na banig na makulay ang gustong-gusto ko. Hindi ko nga lang binili dahil wala naman kaming paglagyan sa bahay namin sa Pasig. Pero nakapagpakuha ako ng ng litrato sa banig na ito. Nakasabit ngayon ang isang wall decor na banig na may disenyony pulang zigzag sa kusina namin sa Pasig.

Matagal ko nang kakilala si Dinah nang mga panahong iyon at matagal na akong tagahanga ng kaniyang nga tula pero hindi ko pa alam noon na lumaki pala siya sa Basey.

Ilang buwan matapos ng pagbisita naming iyon nangyari nga ang Yolanda, ang pinakamalakas na bagyo sa kasaysayan ng Filipinas. Kagaya ng iba pang mga lungsod at bayan sa Kabisayaan na dinaanan ng supertyphoon na ito, nadurog din ang Basey at daan-daan ang mga namatay. Siguradong nasira ang lumang bahay na iyon na pinuntahan namin at siguradong naanod ng baha ang mga magandang banig na nandoon. Nanalangin na lang ako na sana nakaligtas ang mga taong nakasalamuha namin doon.

Nagkakasundo ang maraming siyentista, lalo na ang mga makakalikasan, na ang abnornal na pag-init ng atmospera ng daigdig ay nagiging sanhi ng malalakas at napapadalas na mga bagyo tulad ng Yolanda. Ongoing ngayon sa Glasgow, Scotland sa United Kingdom ang 2021 United Nations Climate Change Conference o COP26 dahil ito ang ika-26 na United Nations Climate Change Conference. Napipikon na ang mga environmental activist tulad ng dalagitang Swedish na si Greta Thunberg sa lider ng mga bansa, lalo na ang mayayamang bansa na mga major polluter ng mundo, dahil parang ang bagal nilang kumilos at hirap na hirap silang magkasundo na umaksiyon na agad upang mahinto o maibsan ang mga carbon emission na nagpapainit sa mundo. Diktador man o hindi, komunista man o maka-demokrasya, kapitalista pa rin ang nananaig na mga interes na nananaig sa puso’t isipan ng mga politiko. Ang pag-iisip na ganito ang sumisira sa ating kapaligiran: pagkakalbo ng kagubatan, pagkasira ng kabundukan dahil sa pagmimina, ang polusyon sa hangin at tubig.

Mukhang wala masyadong maaasahan sa mga politiko pagdating sa kapakanan ng kapaligiran. Ano kayâ ang magagawa nating mula sa larangan ng panitikan? Bakâ kailangang isulat ang mga kuwento ng kasawiang hatid ng kalupitan ng kalikasan kasi pinagmalupitan natin ito?

Kayâ tuwang-tuwa ako nang malaman kong may sinusulat o nasulat na libro tungkol sa Basey si Dinah, ang ‘Weaving Basey: A Poet’s History of Home,” na ilalathala soon ng Ateneo de Naga University Press. Mapalad ako at naipakita niya sa akin ang manuskrito nito at nabasa ko nang mabilisan ang ilang bahagi noong pina-finalize pa niya ito. Pleasant surprise din sa akin na malaman na ipinanganak pala si Dinah sa Samar at sa Basey pa mismo. Malapit kasi sa puso ko ang Samar-Leyte dahil maliban sa nandoon nanggaling ang maternal grandparents ko, ayon sa kuwento ng Nanay at Tatay ko, ipinaglihi ako sa larawan ng isang sirena sa isang restawran sa piyer ng Tacloban. Noong hindi pa raw kasi masyadong malaki ang tiyan ni Nanay sa pagbubuntis niya sa akin, paminsan-minsan sumasama siya sa marinero kong Tatay sa barko ng Petron na sinasakyan nito noon. Mukha ngang ginawa talaga ako sa gitna ng dagat.

Kung gaano ka elegante at kaklaro ang boses ni Dinah bilang makata, ganito rin ka elegante at kaklaro ang boses niya bilang mananaysay. Buhày na buhày ang Basey sa kaniyang pagsasalaysay. Boses ito ng makatang nagkukuwento hinggil sa malagim na karanasan ng Basey. Mga kuwentong dapat sulatin kahit mabigat at masakit upang magsilbing alaala at maging aral para sa ating lahat.

Dahil sa librong ‘Weaving Basey: A Poet’s History of Home,’ ang Basey na Dinah Roma na Basey ko rin ay nagiging Basey natin lahat.

Pagbati at pasasalamat sa ‘yo Dinah sa libro mong ito.

Magandang hapon sa inyong lahat. Mag-ingat po tayo lagi.