Narito ang mga mungkahi kong maaaring gawin kapag pumasyal sa Aningalan sa San Remigio, Antique. Base ito sa sariling mga karanasan ko. Marami pang lugar sa Aningalan na hindi ko pa napupuntahan kayâ hindi pa kasama sa listahan kong ito. 

Kapag nasa Aningalan ako napapansin kong mas marami ang nagdi-day tour lamang. Lalo na kung weekend o holiday. Okey lang din naman ito dahil mga isang oras na biyahe lang naman paakyat sa Aningalan mula sa sentro ng San Jose de Buenavista. Puwede talagang balikan lang ang biyahe.

Pero para ma-enjoy talaga ang Aningalan, ang maranasan ang pagbagsak ng temperatura kapag palubog na ang araw, ay dapat mag-overnight. Mas maganda kung mag-stay dalawang araw para hindi mabitin. Sa gabi bumabagsak sa 19 degrees ang temperatura.

Narito ang mga paborito kong ginagawa kapag nasa Aningalan ako.

1. Kumain o magkape sa Banglid Dos habang pinapanood ang kabundukan na mistulang luntiang dambuhalang pader. The best ang tsokolate de batirol dito. Paborito kong ulam dito ay ang sinigang na baboy o salmon dahil masarap humigop ng sabaw dahil malamig ang simoy ng hangin. Masarap din ang green salad nila na siyempre ang mga gulay ay inani lang sa Aningalan. Ito ang mga tinatawag na mga “gulay Baguio” pero itinatanim na sa mga bukirin doon.

2. Pumasyal sa Highland Strawberry Garden. Ito ang unang may taniman ng mga strawberry sa Aningalan. Marami rin silang mga halaman at bulaklak. Maganda rin ang restawran nila dahil on a clear day makikita ang mga bayan ng Sibalom at San Jose de Buenavista, at ang Sulu Sea. Ang pinakamaganda sa lahat may cellphone signal dito at gumagana ang LTE! May isyu lang ako sa simentong giant strawberry nila at sa ilang estatwa na masakit sa aking mga mata pero marami talaga silang magagandang halaman at bulaklak lalo na ang mga nasa tarangkhan nila.

3. Akyatin ang Igbaclag Cave at kung suwertihin ka at may bumukadkad na rafflesia, puwedeng mag-trek kasama ang local guide sa loob ng gubat sa paligid nitong kuweba para makakita ng rafflesia. Diyembre hanggang tag-araw daw ang panahon ng pag-bloom ng mga rafflesia. Nitong Disyembre 25 lang nakakita ako ng Rafflesia lobata, ang uri ng rafflesia na maliit lang, kasing laki ng pinggan.

4. Magmuni-muni sa Danao Lake. May mga upuan at mesa sa tabi ng malaking pond (hindi talaga ito lake) na maraming mga halaman at bulaklak. Masarap lang umupo roon at tumunganga. Puwede ring magbalsa kung trip mo. At mas maganda kung lakarin ito mula sa highway. Siguro mga isang kilometro lang naman at paglalakad sa rough road na nilililiman ng mga punongkahoy. May bonggang resthouse na sa bungad at mukhang ilang taon na lang mapupunô na ng mga bahay at resort doon. Kayâ ngayon pa lang i-enjoy na ang nature walk doon.

5. Pumasyal sa HOBB8 ng pamilya Morano para magkaroon ng Lord of the Rings moment sa mala-Shire nilang property. May walong hobbit houses! Marami ring bulaklak at halaman. May malawak din silang pond na maaaring magkayak. May mga ATV din sila na maaaring rentahan para mag-ikot s apat na ektaryang private resort ng walong magkakapatid na nagpagawa ng hobbit houses nila noong pandemic. Bukas na ito sa publiko ngayon. 

6. Puwede ring mamasyal sa hardin ng mga bulaklak ng Cozalandia at The Villagers View Point. Maganda at malawak ang hardin ng mga gulay at bulaklak sa Cozalandia. Kahit na medyo masakit sa mga mata ko ang simentong Noah’s Ark at ang mga estatwa ng camel at zebra sa Villager’s View Point, admittedly isa ito sa pinaka-Instagrammable na lugar sa Aningalan. Saka kaharap lang ng Banglid Dos ang Cozalandia. Ang Villager’s View Point naman ay katabi ng Banglid Dos. Pareho ang view ng tatlong lugar na ito. 

7. Mag-overnight sa Aningalanja, isang maliit na resort may tatlong cottages na yari sa container van tulad ng makikita sa tiny houses videos sa Youtube. Ang isang cottage ay may dalawang double bed kung kayâ puwede sa apat na tao. May maliit na itong kusina na maaaring magluto gamit ang butane camping stove. Malaki ang banyo nito at masarap mag-shower kung kaya mo ang lamig. May malaking balkonahe rin ito na dito puwedeng ilabas ang mesa at mga upuan dahil masarap kumain at tumambay rito. Maganda rin ang view ng highway, kabundukan, at ang taniman ng mga pine tree sa lote sa kabilang kalsada. Nasa Upper Aningalan ang Aningalanja kung kuyâ wala pang linya ng koryente. May solar power system naman ito kayâ may ilaw sa gabi at maaaring mag-charge ng cellphone at laptop. Wala nga lang cellphone at internet signal doon. 

8. Bago bumaba, dumaan sa Barangay Information Center at bumili ng mga bagong aning gulay tulad ng lettuce, cucumber, kamatis, carrots, at sayote. May mga halaman at bulaklak din silang tinitinda. 

Ano pa’ng hihintay ninyo? Planuhin na ang pamamasyal sa Aningalan! 

[Ang lahat ng mga larawan ay kuha ni July Farol/Panay Viaje.]

[Unang nalathala noong Hulyo 9, 2018 sa Facebook account ko ang maikling ribyu na ito ng isang librong napaka-impluwensiyal sa sarili kong pagsusulat dahil binasa ko ang ‘Storya ni Lina Sagaral Reyes noong nag-uumpisa pa lamang akong magsulat.

Ngayong umaga nagising ako sa isang malungkot na balita. Nagtaliwan na si Lina. Nagulat lang ako dahil sa huling post niya sa FB na gin-care ko kahapon ay sabi niya okay na ang vital signs niya. May isang kaibigan na nagtanong sa akin ngayong umaga kung may link ako ng sinulat ko tungkol sa libro ni Lina. Hinanahap ko rito sa blog ko pero wala. Sa FB wall ko lang pala inilathala.

Bilang pagpupugay kay Lina Sagaral Reyes, nire-repost ko ngayon dito ang sanaysay na ito.

Rest in peace, Lina Sagaral Reyes! Daghang salamat sa iyong mga binalaybay! Maraming salamat sa iyong mga feature story. Kaawaan ka nawa ng Poong Maykapal.]

TAONG 1993 nang inilathala ng Babaylan Women’s Publishing ng Institute of Women’s Studies ng St. Scholastica’s College ang libro ng mga tula ni Lina Sagaral Reyes na ‘Storya. Ito ang taon na nagsimula akong maging seryoso sa pagsusulat. Isa ito sa mga unang libro ng tula na aking binili at binasa at naging impluwensiya ko sa pagsulat ng sariling mga binalaybay.

Kahapon habang namamasyal ako kasama ang kapatid na babae at isang kaibigan sa Intramuros at pumunta kami sa Silahis Arts and Artifacts sa General Luna St., dinala ko sila sa ikatlong palapag kung nasaan ang Tradewinds Bookshop. May mga lumang Filipiniana kasi na mabibili rito na hindi mo na mahanap sa mga bookstore. At ang nahanap ko kahapon ay ang ‘Istorya ni Reyes.

Tuwang-tuwa ako kasi nasa mint condition pa ito. Bagong-bago! At higit sa lahat, P100 lang ito. Nasa kuwarto ko kasi sa bahay namin sa Antique ang kopya ko ng librong ito. Ilang taon na akong hindi umuuwi kung kaya binili ko ang librong ito. Gusto ko uli itong mabasa. Kung minsan nababasa ko ito sa library. Pero gusto kong may sarili akong koya rito sa aking Tore.

Natutuwa ako sa cover pa lamang ng librong ito. Maliwanag na berde ang dominanteng kulay at may bulaklak na rosas o lila. Masayang dilaw ang mga teksto. Malamig sa mata na tagos hanggang damdamin. Hindi applicable sa librong ito ang kasabihang, “Don’t judge a book by its cover.”

Gusto ko ang tulang “Tree Without Leaves.” Pamatay ang unang linyang “How your leaving unleafed me.” Ang persona ay naging punongkahoy na nang iwanan ng mangingibig ay nalagas ang mga dahon. Minsang napagsabihan ng mangingibig ang persona ng, “You have strength I can’t name,” bagay na inaamin naman ng nagsasalita sa tula. Maraming kalakasan ng iniibig ang inaayawan ng mangingibig. Halimbawa, kung kayang mabuhay ng isang umiibig kahit na mawala ang taong iniibig, para anupa’t kailangang magsama sila? Marami ring mangingibig na iniibig lamang ang isang tao dahil mahina ito at kailangang ibigin. Marami ang hindi matanggap na hindi sila kailangan ng mga taong iniibig nila. Mas tumatagal ang pag-iibigan
kung kailangan ng nag-iibigan ang isa’t isa.

Marami din naman ang dahilan ng paghihiwalay ng dalawang taong nagmamahalan. Namamatay nang kusa ang pagmamahal o may makikita ang nagmamahal ng isa pang mas mahal. At sa paghihiwalay, pansamantalang nalalagas ang ating mga dahon tulad ng mga punongkahoy sa taglagas na naghahanda sa mahabang taglamig.

“On the rough nodes of my evening / Fireflies nestle, / Blooming,” ang sabi sa huling saknong. Sa pag-iisa ay may liwanag pa rin at ganda. Sa pagkalagas ng mga dahon, habang hinihintay ang muling pagpanaringsing, maaaring mamulaklak
muna ng mga bibisitang alitaptap.

“What won’t kill you will make you stronger,” ‘ika nga nila. Sa paglisan ng mangingibig o ng iniibig, hayaang malagas ang iyong mga dahon. Tiisin ang mga mahabang gabi ng taglamig na mag-isa. Yakapin ito at tanggapin nang buong puso. Sa pagdating ng tagsibol, abangan ang mga bagong dahon na busilak ang pagkalungtian. Maging bukas sa pagdating ng bagong pag-ibig kapiling ang mga bulaklak ng tag-araw.

Ang paborito ko talagang tula sa librong ito ay ang “Central.” Ang persona, malamang ay si Reyes mismo, ay nagkukuwento diretso sa addressee na si Jovita Zarate na isa ring manunulat. Sigurado tayong siya talaga ang kinakausap persona ng tula dahil naka-dedicate sa kaniya itong tula at binanggit pa ang kaniyang pangalan sa huling saknong.

Gusto ko ang tulang ito sapagkat simple ang wikang ginamit. Ang tono ay isang simpleng pagkukuwento lang ng isang kabataan sa bayan ng Villalimpia sa islang lalawigan ng Bohol. Ang persona ay isang taong nagsasalita–“Poetry is human speech,” ayon kay Merlie Alunan–at ang kausap ay isang tao rin at tayong mga mambabasa ay nagiging mas tao rin matapos basahin ang tula. Lahat naman kasi tao ay may kabataang binabalikbalikan natin kung minsan tulad ng persona nitong tula na si Lina Sagaral Reyes naman talaga.

Kinukuwento ni Reyes na sa kanila sa Villalimpia ang “central” ay isang sakayang may apat na gulong na nagtitinda ng mga tinapay tulad ng pandesal at bagumbayan. “In Villalimpia of long ago, that / We do not leave the house to buy bread, / That our pan de sal and bagumbayan / Come to us right at our yard….”

Halimbawa ito ng isang simpleng pagtutula. Walang “verbal calesthenics” kung si Cirilo F. Bautista pa. Bagkus ang “calisthenics” ay nangyayari sa puso’t isipan ng mambabasa na triggered ng pagsasabwatan ng mga simpleng salita at matingkad na mga imahen ng nakaraan. Ang mga tulang ganito ay nagmumukhang simple subalit hindi simple ang dating nito kapag pagmunian nang maigi.

Hindi kailangang maging pretensiyosa sa ating pagtutula.

Sa aming baryo sa Maybato, bumibili kami ng aming tinapay sa isang mamang nakamotorsiklo na ang nakaangkas sa kaniya ay ang dalawang malaking kaing ng mga tinapay na iba’t iba ang mga hugis at kulay. Ang pinakagusto ko ay ang matigas na tinapay na hiniwa mula sa nirolyong puti ay pink na dough. Masarap itong isawsaw sa mainit na sarasara, ang tawag namin sa rice coffee. Sarasara na pinatamis ng moscuvado na hindi pa sikat o sosyal na asukal noon.

Ang tinapay na ito, ang lasa ng sarasara, ang Maybato, ang mga iniisip ko ngayong umaga matapos muling mabasa ang tulang “Central” ni Lina Sagaral Reyes. Ganito ang epekto sa akin ng birtud ng kaniyang mga ‘storyang tula.

Isang mainit na pagbati at pasasalamat kay Miss Tanya Katrina Sevilla Simon, Bienvenido N. Santos Creative Writing Center Writing Fellow for A.Y. 2023-2024, sa kaniyang lektura ngayong araw na kinapupulutan natin ng maraming kaalaman hinggil sa pagsulat ng sanaysay ng paglalakbay.

Sa “Preface” ng kaniyang librong ‘Riding Towards the Sunrise and Other Travel Tales,’ sinabi ni Alice Sun-Cua na, “Nothing ever stands still. Everyday there are roads to be travelled, journeys within a bigger journey to be traversed, a mapping out of a life that is always in a state of flux. And there are travels not necessarily physical; there are distances traveled by the mind and heart.” Isang meditasyon ang pagsulat ng sanaysay ng paglalakbay sa buhay natin dito sa daigdig bilang manlalakbay.

Ano-ano ang mga natutuhan natin mula kay Tanya hinggil sa pagsusulat ng travel essay?

(1) Sa ating paglalakbay dapat para tayong camera. Dapat maging matalas ang ating pandama para maging sensitibo at alerto sa mga detalye. 

(2) Magbasa tayo tungkol sa mga lugar na pupuntahan at napuntahan natin. Mahalaga ang pananaliksik sa pagsusulat dahil pinayayaman at pinapalalim nito ang kaalaman natin tungkol sa lugar na pinupuntahan natin.

(3) Kailangan nating magdala ng tuwalya sa ating paglalakbay. Puwede itong pansapin sa higaan, sa buhangin man o sa sahig. Puwedeng pamunas, puwedeng armas, puwedeng pangsenyas kung kailangan natin ng tulong. Samakatwid, pinaghahandaan ang paglalakbay at pinag-iisipan kung ano ang dapat nating ilagay sa ating maleta o backpack.

(4) May maisusulat pa rin tayong bago hinggil sa mga lugar na marami na ang nagsulat tungkol dito. Halimbawa, iisipin natin na halos lahat ay nasulat na tungkol sa Baguio City. Naisip ko tuloy ang narinig kong mga sabi-sabi tungkol sa lungsod na ito sa bundok na may angking kabalintunaan: Sikat na honeymoon destination pero may paniniwala rin na kapag dinala mo ang dyowa mo sa Baguio ay maghihiwalay kayo (At nangyari ito sa akin!). May maisusulat pa rin tayo dahil ang bawat isa sa atin ay may sariling karanasan at pananaw. May kaniya-kaniya tayong insight at perspektiba na maaaring ibahagi sa mambabasa. Sabi ni Tanya, “Perspective is important.”

(5) Kailangan din nating maging masipag at masinop: Revise and polish our drafts. Huwag maging burara sa wika. 

(6)Make your reader a fellow traveller. Kapag binabasa ng ating mambabasa ang sanaysay natin tungkol sa isang lugar, dapat magkaroon siya ng pakiramdam na para na ring nakapunta siya sa napuntahan natin.

(7) Ani Tanya, “The heart of travel writing is telling story very well.” Umaalingawngaw dito ang pagpapakahulugan ni Alejandro Abadilla sa sanaysay: “Pagsasalaysay ng isang sanay o nakasulat na karanasan ng isang sanay sa pagsasalaysay.”

(8) Ang rason kung bakit tayo naglalakbay ay para magsulat o magsulat ng sanaysay ng paglalakabay upang maramdaman nating bahagi tayo ng mundong maganda kahit sugatan. Maganda pa rin ang mundo sa kabila ng mga kapangitang nagaganap sa ating daigdig.

Ilan lamang ito sa mga napulot kong aral sa mga ibinahagi ni Tanya at sumasang-ayon ako sa lahat ng ito. Nais kong ibahagi ito sa aking mga estudyante sa creative nonfiction at sa iba pang mga interesadong matutong magsulat ng sanaysay ng paglalakbay at ng sanaysay sa kabuoan sa alinmang wika.

Sa pagsulat ng sanaysay ng paglalakbay napapalawak natin ang teritoryong ginagalawan at pinananahanan ng ating isipan, alaala, at kaluluwa. Tinutulungan din tayo nito na tanggapin at maunawaan na nananahan tayo sa maraming lunan. Sabi ng ni Sun-Cua, “I hold these places and events close to me, not only it expand the spaces wherein we write, but also because by doing so, the self can continously embark in these mapped movements, always feeling that although one is here, one is also there and elswhere. A journey unending.”

Hanggat nabubuhay tayo, tayo ay naglalakbay—sa pisikal man na mundo o sa mundo ng ating imahinasyon. Ang mga paglalakbay na ito ay lalong napapayaman at napapalalim ng pagsulat at pagbasa ng mga sanaysay ng paglalakbay. 

MAY tatlong European na artist akong paborito: Edvard Munch ng Norway, Vilhelm Hammershøi ng Denmark, at Vincent van Gogh ng The Netherlands. Si Van Gogh talaga ang pinakapaborito ko pero noong unang biyahe ko rito sa Europa noong 2016, wala akong nakitang orihinal na mga peynting niya sa mga museong nabisita ko. Marami akong nakitang peynting ni Munch sa mga museo sa Lübeck sa Germany at sa Stockholm sa Sweden. Noon ko rin nadiskubre ang mga gawa ni Hammershøi sa isang museo sa labas ng Copenhagen sa Denmark.

Kayâ laking saya ko na nitong trip ko ngayon dito sa Europa ay nakakita ako ng tatlong orihinal na Van Gogh. Pagdating ko sa kasi noong nakaraang linggo sa Copenhagen, nag-overnight muna kami doon ng kapatid kong si Mimi at ng dalwang pamangkin ko na sina Juliet at Evert John. Nang sumunod na araw na kami umuwi dito sa Sweden. Nagkaroon ako ng panahon na bisitahin ang Ny Carlsberg Glyptotek na alam kong may koleksiyon din ng mga impressionst at post-impressionist na peynting.

Ang tatlong peynting ni Van Gogh na nakita ko roon sa Glyptotek ay ang “Pink Roses (1890),” “Landscape from Saint-Rémy (1889),” at “Portrait of Julien Tanguy (1887).” Mga oil on canvas lahat.

Kasama ang tatlong peynting na ito sa espesyal na exhibit ngayon na pinamagatang “Efter Naturen / After Nature: A New Reading of Glyptotek’s Paintings by Writer Josefine Klougart.” Ang mga likhang kalahok sa eksibit na ito ay mula sa mid-19th hanggang mid-20th centuries na panahon ng industriyalisasyon na nagbago ng kapaligiran at nakaapekto sa kalikasan. Sumulat si Klougart, na isang nobelista at mananaysay na taga-Copenhagen, ng isang isang sanaysay hinggil dito na naging basehan ng eksibisyon.

Ang pinakabuod ng idea nitong eksibisyon ayon sa kaniyang welcome note: “Art as a practice of creation of matter does not draw a line between humans and nature, but instead inscribes and reveals us as part of nature, part of luminous network of life.” Kayâ siguro tatlong uri pagdating sa tema ang mga likha ni Van Gogh sa eksibit: still life, landscape, at portrait. Ang rosas, ang taniman ng trigo, at larawan ng art dealer ay mga subject na magkakasama, nagsasalimbayan, sa puso at isipan ni Van Gogh. Mga bagay na mahalaga o makabuluhan para sa kaniya at kailangan niyang ipinta.

Maganda rin ang sipi ni Klougart mula sa liham ni Edward Weie, isang modernist painter na Danish na kasama rin ang painting sa eksibit, tungkol sa relasyon ng sining at kalikasan. Ani Weie sa liham na sinulat niya noong 1924, “The fundamental note in all perception of art rests on the appreciation of nature, and having a feeling for nature is a spiritual strand one either possesses or does not. Hence, if one ought instead to go the opposite way: first teach them to be fond of nature and in the end show them pictures that are, or should be, a subtle and poetic rewriting of nature.” Napakagandang idea: Ang sining ay isang matulaing muling-pagsulat sa kalikasan! At ganito talaga ang sining ni Van Gogh kayâ siguro gustong-gusto ko.

Nasa eksibisyon din ang mga French peynting na kadalasang tampok sa mga art appreciation textbook tulad ng “Vahine no te Tirre: The Woman with the Flower (1891)” ni Paul Gaugin, “The Lemon Grove in Bordinghera (1884)” ni Claude Monet, at “Still Life with Apples in a Bowl (1874-1882)” ni Paul Cézanne.

Kung pamilyar man ang tunog ng pangalan ng Ny Carlsberg Glyptotek ito ay dahil ang nagtatag nito ay ang Danish na tagagawa ng beer na si Carl Jacobsen (1842-1914) at ang asawa niyang si Ottilia. Si Jacobsen ay mula sa pamilya na ang negosyo ay brewery at brand nga ng pamilya nila ang Carlsberg.

Ang Glyptotek ay sikat din sa kanilang Egyptian Collection at mga eskutura mula sa Greek and Roman antiquities. May mga eskultura din sila ni Auguste Rodin tulad ng “The Kiss” at “The Thinker.”

Ang pinakagusto ko sa lahat ng bahagi ng museo na ito ay ang The Winter Garden, isang malaking courtyard na may glass dome kung kaya’t may tropical na hardin. May koleksiyon ito ng exotic Mediterranean plants tulad ng sari-saring palma na ang lalakí. May mga rubber tree din, pothos, gumamela, dapu, at iba pang halaman. May mga upuan din doon at masarap magtambay para ipahinga ang mga paa at utak dahil sa paggalugad at pagmasid sa mga silid na punô ng mga likhang-sining.

[Hunyo 15, 2024 / Sirenahus, Lenhovda, Sweden]

NAGING hobby na yata namin ng partner kong si Jay ang maglakad sa dalampasigan ng San Jose de Buenavista Esplanade. Libreng pasyalan sa tabing-dagat na safe at kaunti ang mga tao. Nag-e-enjoy din akong mamulot ng mga puti at berdeng bato, at ilang kabibe.

Napagkasunduan namin ni Jay na three times a week ay magmo-morning walk kami roon. Puwedeng Tuesday, Thursday, at Saturday para makita namin ang pagdating ng eroplano. Ang runway ng Evelio B. Javier Airport na nasa Barangay Funda Dalipe ay parallel sa Esplanade. Kitang-kita ang Esplanade kapag naglalanding ang eroplano lalo na kung ang approach nito ay mula sa norte. Sa ngayon three times a week pa lamang ang biyahe ng eroplano dito sa amin mula at pabalik ng Manila.

Maganda rin sa kalusugan ko ang pagwo-walking. Pagdating ko kanina dito sa bahay gintsek ko sa aking i-phone kung nakailang steps ako: 8,767. Not bad! Ideally dapat maka-10K steps a day tayo. Pero may mga pag-aaral na nagsasabing healthy na rin ang 5K steps.

Dahil siguro naka-sabbatical leave ako, walang stress dulot ng teaching at admin work, at garden galore ako rito sa Antique at palagi kaming naglalakad ni Jay, kontrolado na ang diabetes ko at laging happy ang doktor ko sa aking blood pressure. Noong Diyembre bukod sa blood sugar ko ay tumaas din ang aking uric acid. Kain kasi kami nang kain ng tuna, baboy, at hot dog nang nandito sina Mimi. Nahidlaw kasi si Mimi sa mga pagkaing ito. Palagi rin kaming nagko-Coke at bumabaha ang red wine.

Sabi ko sa doktor ko, bigyan niya ako ng isang buwan at magda-diet at mag-e-exercise ako. Niresetahan niya rin ako ng gamot na pampababa ng uric acid for one month. Pagdating ng Enero normal na uli ang uric acid ko. Ang blood sugar ko ay bumaba rin pero nasa diabetic level pa rin. Ang maganda lang, ipinatigil ni Doc ang gamot para sa uric acid at binawasan niya ng isang tableta ang maintenance meds ko para sa diabetes. Sabi pa niya, “Your diabetes is not that bad.”

Kayâ lalo akong na-inspire na mag-walking sa Esplanade three times a week. More than happy naman si Jay na sinasamahan ako dahil alam kong nagwo-worry din siya sa diabetes ko. Saka kailangan din niya mag-exercise. Mag-iisang taon na siyang nakatira dito sa Antique at lumalaki na rin ang tiyan niya!

Normally, mga isang oras kaming naglalakad sa dalampasigan at mga isang oras ding naglalakad sa Esplanade. Kanina maraming nakabilad na mga dinadaing na abansi o flying fish at maraming bahagi ang Esplanade ay malangsa. Organic naman ang amoy na ito sa environment ng dagat at visual treat naman ang mga biniyak na isdang binibilad sa araw na nakalagay sa parang papag ng mga biniyak na kawayan. May nadaanan kaming dalawang matandang babae na binabasa ng dagat ang mga isda gamit ang springkler na pandilig ng halaman. Ngumiti sila sa amin.

Sa mga kubo roon may nagbebenta ng mga daing. Tag-PhP180 ang kilo. Yung isang nagtitinda may dekorasyon pang bulaklak ng gumamela. “Bakal kamo, Sir,” sabi ng tindera. Naku, sabi namin, allergic kami sa daing. Totoong allergic si Jay sa daing at seafood. Ako naman, hindi ko masabi sa ale na Sirena ako at hindi puwedeng kumain ng mass murdered na isda!

Nang masyado nang mainit ang sikat ng araw dahil pasado alas-nuwebe na, nagkasundo kami ni Jay na sasakay na kami sa unang traysikel na dadaan papuntang palengke sa Trade Town Funda Dalipe para mag-brunch sa karinderya doon. Madalang mapadaan ang mga trysikel doon kayâ nagpatuloy muna kami sa pagwo-walking. Hanggang sa may dumaan ngang traysikel at sumakay na kami.

Ilang beses na rin na kapag inaabutan kami ng pananghalian sa banwa o town proper, sa karinderya sa palengke kami kumakain. Masarap naman kasi at mura pa. Doon talaga ang diretso namin pagkatapos mag-walking sa Esplanade. Although kanina, biglang nag-crave si Jay ng bindonggadas ng Don Don Snack Bar, na pagmamay-ari ng kababata at family friend naming si Don Don. Nanay talaga niya ang may-ari nitong restawran sa Funda Dalipe na minana niya kasama ang secret recipe ng bindonggadas ng kanilang pamilya. Kapag namamalengke noon si Tita Nening, madalas na may dala itong bindonggadas pag-uwi para sa pananghalian namin. Kaso sarado pala ang Don Don Snack Bar kapag Sunday. Kayâ sa palengke na rin talaga kami kumain.

Bago umuwi, bumili muna kami ng tinapay—ang paborito kong hugis bituin na matigas na tinapay na binababad ko sa kape bago kainin. Bumili rin kami ng saging. Arikundal at saba. Maglalaga kami ng hinog na saba para sa hapunan namin mamaya. Sa bungad ng palengke bibili sana si Jay ng pagkain para sa mga isda sa fishpond namin. Pero wala doon ang nagtitinda. Baka nagpapahinga rin kung Linggo o baka doon nagtitinda sa palengke ng Hamtic dahil market day doon ngayon. Ang nandoon lang ang nagtitinda ng mga goldfish at mga tanim na bulaklak. Bumili ako ng dalawang púno ng puting daisy.

Doon na kami sa harap ng palengke nag-abang ng traysikel na maghahatid sa amin diretso dito sa Maybato. Sabi ni Jay kapag siya lang mag-isa, PhP100 ang binabayad niya. Pero dahil galante ako, PhP150 ang binibigay ko at tuwang-tuwa ang drayber.

Ganito ang simpleng buhay ko rito sa Antique. Marami na ang nagsabi na, “The best things in life are for free.” Isa na nga rito ang San Jose de Buenavista Esplanade. Pati ang mga puti at green na bato, at mga puting kabibe, ay for free din. Upang hindi ako ma-engkanto at ma-guilty masyado, nagpa-promise na lamang ako sa mga Diwata ng Dagat na magsusulat ako ng tula tungkol sa dagat bilang bayad sa hinihingi kong mga bato at kabibe.

[Pebrero 25, 2024 Linggo / Maybato]

📷 Panay Viaje (July Farol)

(Opening Remarks para sa SINAG@DLSU, Hulyo 14, 2023, De La Salle University)

Ang pagmamahal ay pagmamahal sa alin mang wika. Ito ang naiisip ko habang nagpapahid ako ng luha at binabasa ko ang librong Anim na Sabado ng Beyblade ni Ferdinand Pasigan Jarin at ang salin nitong Six Saturdays of Beyblade and Other Essays, lalo na ang title essay mismo. Gaya nga ng sinasabi isang linya sa pelikula ng paborito kong si Sharon Cuneta, “Kayâ tayo nasasaktan kasi nagmamahal tayo.” Wala nang mas bubusilak pa sa pagmamahalan sa pagitan ng mga magulang at anak, kung kayâ labis ang pagluluksa kapag mamamatayan ng magulang at lalo na kapag mamatayan ng anak. Sa sanaysay ni Ferdie, hubo’t hubad ang kaluluwa niyang ikinuwento sa isang tapat na lengguwahe ang pagkakasakit ng apat na taong gulang niyang anak, kung paano niya ito inalagaan at ipinaglaban bilang ama, hanggang sa tuluyan ginupo ng kanser ang munting katawan nito at pumanaw sa kaniyang mga bisig. Hindi pa yata ako nakakakita ng beyblade at hindi pa ako nakahawak nito, subalit matapos kong basahin ang sanaysay na ito, parang kilalang-kilala ko na ang beyblade at pati mismo si Ferdie na unang kong naging kaibigan sa Facebook lamang. Kunsabagay, maaari ngang magkadyowa online, kaibigan pa kaya? Katutuyo pa lamang ng mga luha ko, binasa ko naman ang salin nito sa Ingles ni John Toledo at muli akong napaluha. 

Pero dahil guro din ako ng malikhaing pagsulat at isang kritiko, nagpapahid man ng luha at napapasinga ng sipon sa tisyu ay umaandar pa rin ang utak ko at namamangha sa kapangyarihan ng pagsasalin. Naisip ko na ang kuwento ng pagmamahal kung maayos na naisalaysay at maayos na naisalin, tatagos ito sa puso at kaluluwa ng mambabasa kahit walang accesses sa orihinal. At naisip ko rin, hindi naman bago ang regalong ito ng pagsasalin. Kayâ nga naging paborito kong mga manunulat sina Franz Kafka at Thomas Mann kahit hindi naman ako nakakabasa ng Aleman dahil binasa ko ang mga akda nila sa Ingles. Gayundin ang mga akda ni Pramoedya Ananta Toer na nababasa ko rin lang sa salin sa Ingles at na-in love pa nga ako kay Minke, ang peryodistang bida sa Buru Quartet to Toer. Kaya nga paborito ko ring makata si Wislawa Szymborska kahit na hindi ko siya nababasa sa Polish kasi may salin naman sa Ingles. Ang pagkakaiba lang siguro nitong mga libro nina Ferdie at John Leihmar ay parehong accessible sa akin ang source language at ang target language nito. Doble iyak ako at ibig sabihin ay doble kasiyahang estetiko rin para sa akin bilang mambabasa.

Kayâ saludo ako kay John Leihmar sa gawaing pagsasaling ito. Sana ang mga magagaling nating manunulat sa Ingles sa bansa ay magsalin din. Kayâ nga masuwerte rin ako dahil nandiyan ang kaibigan kong si Alice Sun-Cua na nagsasalin sa aking mga akda mula Kinaray-a tungong Ingles at Kastila. Ang biro ko nga kay Alice, balang araw baka manalo ako ng Nobel Prize dahil sa kaniya! Saludo din ako sa Penguin Southeast Asia sa paglathala nitong Six Saturdays of Beyblade and Other Essays. Nagbibiro man ako tungkol doon sa future Nobel Prize ko, pero seryoso ako na ang magiging dahilan talaga ng pagkakaroon natin ng unang Filipinong Nobel Prize Winner for Literature ay ang mga proyektong pagsasalin tulad nito at ang paglalathala rito ng mga international publishing house tulad ng Penguin. Noong nakaraang linggo, may FB post si Ferdie na available na sa Sweden ang libro niyang ito sa Penguin. Na-excite ako, dahil bukod sa kung minsan feeling ko Swedish princess talaga ako na kinidnap lang mula sa ospital doon at dinala sa Antique, naisip ko—hayan! Lumalapit na sa Stockholm! Kunsabagay, literate naman talaga ang bansang Sweden. Ang mga librong Kinaray-a ko nga na walang salin ay nasa Stockholm City Library at hindi ko alam kung paano nakarating ang mga iyon doon dahil hindi naman ako nagbitbit ng mga libro ko sa Kinaray-a nang pumunta ako roon.

Bilang direktor ng Bienvenido N. Santos Creative Writing Center (BNSCWC), pinasasalamatan ko kayo sa pagdalo ninyo ngayong araw sa SINAG@DLSU dito sa De La Salle University. Lalo na sa mga kaibigan natin na hindi taga-La Salle. Alam namin na pagmamahal lang ang tanging dahilan para dayuhin ninyo kami rito sa Taft Avenue na kahit hindi umuulan at bumabaha ay mahirap talagang puntahan. Mahirap talagang mahalin ang Taft Avenue at ang bansang Filipinas sa kabuoan! Isang maalab na pag-abiabi sa inyong lahat! (Special shout out sa mga estudyante ko sa Art Appreciation na nandirito ngayon para sa extra work for extra credit nila basta magsubmit sila ng reaction paper na may kasamang selfie nila na nandito sila ngayon.)

Binabati ko si Prof. Victor Torres sa kaniyang book signing kaninang umaga para sa pinakabago niyang libro—ang Linya at Galaw (Mga Dula sa Filipino at Ingles). Si Vic ay Associate for Drama and History ng BNSCWC.

Pinasalamatan ko rin ang mga kapuwa kong University of Santo Tomas Publishing House poets na magbabasa mamaya ng aming mga tula mula sa mga libro naming inilathala ng USTPH: Paul Alcoseba Castillo, Arvin Abejo Mangohig, Babeth Lolarga, Raphael Atienza Coronel na MFA in Creative Writing graduate naming dito sa La Salle, King Lianza na MA Environmental Studies graduarte ng DLSU, ang kasing ganda kong si Mookie Katigbak-Lacuesta na dating Associate for Poetry ng BNSCWC, Adrian Crisostomo na Associate for Drama ngayon ng BNSCWC, at ni DLSU University Fellow Dinah Roma na dating BNSCWC Director.

Higit sa lahat salamat sa bumubuo ng University of Santo Tomas Publishing House—kina Director Ailil Alvarez at Deputy Director Ned Parfan—sa pagpili ng De La Salle University na maging isa sa mga venue ng kanilang bonggang SINAG Festival. Ang SINAG Festival ay serye ng book events upang F2F na mailunsad ang mga libro nilang inilathala noong panahon ng pandemya. Selebrasyon din ito ng 430 na taong paglalatlaha ng USTPH. Una itong naglathala ng mga libro noong 1593 bilang La Imprenta de Los Dominicanos de Manila.

Again, welcome to De La Salle University at let us enjoy the book launching and the poetry reading this rainy but blessed Friday afternoon. Magmahal po tayo sa alinmang wikang nanaisin natin dahil love in any language is love.

Duro gid nga salamat!

May lambing na ligamgam na dulot sa damdamin ang mga puting gusali na may mga asul na pinto at bintana sa gitna ng lunti ng mga punongkahoy at halaman kahit na maya’t maya ay umuulan—may malakas, may mahina—dahil may bagyo pa sa katimugang bahagi ng bansa. Kay busilak na tanawin at nabibigyan nito ng masuyong kapayapaan ang aking katawan at isipan.

Alam kong nasa Tagaytay ako ngunit kapag tinititigan ko ang matatayog na punong pino naiisip kong para akong nasa Baguio. Ang gusali ng aming botique hotel, ang condotel sa tabi nito, at ang mga restawran sa kabilang kalsada ay Griyego-Mediteranyo ang disenyo at napapatanong ako sa sarili ko, nasa Santorini na ba ako?

La Bella Tagaytay ang pangalan ng aming tinuluyan at tunay ngang maganda ito. May mga halaman sa loob ng lobby at napapalibutan din ito ng hardin. Puno rin ng mga katutubong likhang-sining tulad ng bul-ol ang receiving area. Sabi ko nga sa front desk, parang Pinto Museum ang lugar nila.

May maliit ding swimming pool doon. May bahaging itong parang akwaryum na maaari kang piktyuran mula sa labas. Ang problema, kahit may limang tao lang ang nagsi-swimming doon, parang masikip na ang pool.

Umuulan nang dumating kami sa Tagaytay. Dumiretso kami sa Balay Daku para mananghalian. Dahil kalagitnaan ng linggo akala namin konti ang tao. Punô ang malaking restawran. Pumila kami online at hinintay sa sasakyan na tawahin kami. Siguro dahil tatlo lang kami, agad nahanapan kami ng bakanteng mesa.

Tuwang-tuwa ako dahil may vegetarian karekare. Ang sarap. Ang karekare ang isa sa mga paborito kong ulam. Kumain pa rin ako ng bagoong na hindi vegetarian. Bawas ganda ito sa akin dahil kumain ako ng mga pinatay na hipon. Maghahanap na talaga ako ng mushroom bagoong.

Sa Bag of Beans naman kami naghapunan. Ito kasi ang paborito kong restawran sa Tagaytay. Lalo na ang main branch nila na nasa Nasugbu Highway. Gustong-gusto ko kasi ang old Manila na ambiance nito. Ang masaklap, walang halos makain na ulam ang isang vegetarian doon. Nag-order na lamang ako ng kape barako at apple pie. Natuwa naman ako dahil masarap talaga ang kape at dessert nila sa Bag of Beans.

Bago kami bumalik sa La Bella dumaan muna kami sa Sky Ranch. Dahil nga umuulan, hindi ganoon ka rami ang tao. May food bazaar at rides doon. Nagpa-picture muna kami sa harap ng malaking ferris wheel. Saka sumakay kami ni R, ang bff ko sa La Salle na tinatawag kong Ateng, sa carousel. Natatawa kami sa aming sarili dahil kung kelan kami nasa edad 50 na saka lang kami nakasakay sa merry-go-round.

Nang matulog ako nang gabing iyon sa kuwarto ko sa La Bella, binuksan ko ang bintana. Ayaw ko kasing gumamit ng aircon. Malamig ang simoy ng sariwang hangin na pumupasok sa kuwarto at mahimbing na mahimbing ang tulog ko.

Naisip ko, dapat magkaroon ako ng ganitong lugar sa Antique. Sa Iguhag man o sa Aninglan. O sa Maybato. Pag-uwi ko sa Agosto, magtatanim na talaga ako ng mga pine tree!

Kinaumagahan paggising ko, pinanood ko ang pagliwanag sa labas at ang pagsayaw ng manipis na puting kortina. Maalwan pa rin ang pagsikat ng araw kahit umaambon na lalong nagpatingkad sa pagkaluntian ng mga dahon ng pino sa labas at sa maliit puting gusali na parang nasa Santorini sa kabilang kalsada. Ito ang restawran kung saan kami kumain ng agahan.

Bago kami umuwi sa Manila dumaan muna kami sa Sonia’s Garden na nasa bahaging Alfonso, Cavite na subalit hindi naman masyadong malayo mula sa Tagaytay. Sikat ang Sonia’s Garden sa kanilang vegetable salad na may mga bulaklak at kakainin mo ito sa isang restawran na napapalibutan ng hardin. Matagal ko nang gustong pumunta rito at natupad nga ito.

Ang kaso umuulan kayâ hindi ko na nakita ang kanilang hardin. Medyo hindi ko rin inaasahan na malaki pala ang kanilang restawran na ang disenyo parang malaking tent. Ang iniimadyin ko kasi, restawran na yari sa kawayan at nipa na nasa gitna ng hardin ng nga gulay at bulaklak.

Gayunpaman gaya ng inaasahan ko, masarap ang malusog nilang pagkain dahil plant based ito. Perpekto para sa isang katulad kong tatlong linggo palang naging vegetarian. Kasama sa buffet lunch nila ang mga sumusunod na pagkain na paisaisa nilang sini-serve na parang lauriat style: yummy na pumpkin soup na kasamang French bread na may iba’t ibang puwede ipahid tulad ng pesto, cheese, pate, at tatlong iba pa; green salad with flowers; spaghetti pasta na may dalawang uri ng sauce—sun dried tomato sauce na gusto ko at carbonara; baked chicken na hindi ko kinain; at ang panghimagas ay turon at manipis na hiwa ng chocolate cake. Para sa inumin, dalandan juice at tubig. Nagbigay din ng lemongrass tea sa katapusan. Dahil nga buffet, maaaring humingi ng dagdag sa lahat ng pagkain. Sa pumpkin soup lang ako nagpadagdag. Unang servings pa lang nila busog na busog na kami ng mga kasama ko.

May mga organic na gulay, mga nakaboteng produkto, at mga halaman na mabibili sa labas ng restawran. Bumili ako ng sitaw at okra. Bumili rin ako calamansi juice concentrate na zero sugar daw at vinaigrette na strawberry at passion fruit. May isang halamang may pink na bulaklak sana akong gustong bilhin subalit hindi ko naman ito madadala pauwi ng Antique.

Makulimlim at maulan pa rin ang Tagaytay habang nilalakbay namin ang kalsada papuntang CALAX. Pero pagdating namin sa SLEX hindi na umuulan. Mukhang microclimate lang talaga sa Tagaytay ang pag-ulan.

Maganda ang Tagaytay para sa isang quick vacation kung taga-Manila ka. Hindi ganoon ka layo. Maraming mga maganda at masarap na restawran doon, at tamang-tama ang lamig ng klima.

[Hunyo 8, 2023 / Manila]

Nag-aaral na ako ng MFA in Creative Writing sa De La Salle University nang seryoso akong magsimulamagsulat ng maikling kuwento. May dalawang subject din kasi kaming Fiction Writing Techniques at Fiction Writing Workshop na kahit pumasok ka sa programa bilang makata, kailangan mo pa ring sumulat ng katha, dula, at sanaysay. Nang mga panahong ding iyon nadiskubre ko ang mga libro ni Cristina Pantoja Hidalgo. Una muna ang kaniyang mga sanaysay ng paglalakbay at agad akong nahalina sa elegante niyang prosa.

Nadiskubre ko ang Tales for a Rainy Night (DLSU Press, 1993) nang maging proofreader ako sa De La Salle University Press (Ang pinakauna kong trabaho). Agad akong nahalina sa kinathang mundo sa mga kuwentong sa librong ito na naisip ko, ganito dapat ang maikling kuwento—dinadala ako bilang mambabasa sa isang matingkad at magical na daigdig. Nang sinabi ko ito sa kaklase at kaibigan kong si Roel Hoang Manipon, sinabi niya sa akin ang tungkol sa Where Only the Moon Rages (Anvil, 1994).

Ang mga kuwentong “The Most Beautiful Woman in the Island” at “The Ghost of La Casa Grande” ang pinakapaborito kong kuwento ni Ma’am Jing na hindi ako nagsasawang paulit-ulit na basahin. Ang “The Ghost” ang nire-require kong basahin ng mga estudyante ko kapag nagtuturo ako ng Philippine Literature. Una kong nabasa sa Philippine Graphic ang akdang ito na ang unang pamagat ay “Esperanza” dahil ito ang pangalan ng pangunahing bidang babae sa kuwento.

Kayâ labis ang aking tuwa nang makita ko ang librong Mga Kuwentong Bayan para sa Gabing Maulan (University of Santo Tomas Publishing House, 2023) na salin ni Chuckberry J. Pascual ng Tales for a Rainy Night. Kuhang-kuha sa saling Filipino ang pagka-elegante ng wika ng orihinal sa Ingles.

Mahalaga ang pagsasalin sa panitikang Filipino dahil may 135 na mga katutubo at rehiyonal na wika sa ating bansa at naririyan din ang mga banyagang wika tulad ng Ingles, Kastila, at Mandarin na ginagamit ng maraming manunulat na Filipino.

Bagamat sa unang tingin ay mas praktikal ang pagsalin ng isang akda mula sa rehiyonal o katutubong wika patungong Ingles, mahalaga ring maisalin ang mga akda natin sa Ingles patungong Filipino at iba pang wika sa Filipinas dahil maraming Filipino na ang hirap magbasa at mag-intindi ng Ingles. Mas marami ang nakakaunawa sa target language ni Chuck na Filipino.

Magaan ang Filipino ni Chuck. Filipino na talaga ito at hindi Tagalog dahil ginagamit niya ang Bisayang salita na “bana” para sa husband. Masakit kasi sa tenga, at magastos rin sa letra, ang “asawang lalaki.”

Ang dalawa pang dahilan kung bakit kailangan nating isalin sa Filipino at iba pang katutubo o rehiyonal na wika ang mga akdang pamapanitikan (at maging mula pa sa ibang mga disiplina) natin sa Ingles ay para, una, makapag-ambag ito sa intelektuwalisasyon ng ating mga wika sa pamamagitan ng pagpapayaman sa bokabularyo at nilalaman ng mga ito. At pangalawa, maiuwi natin sa pungsod ng wikang sarili ang sensibilidad ng mga Filipinong manunulat na nagsusulat sa banyagang wika.

Mayroon lang akong isang ayaw sa librong ito ng salin ng Tales for a Rainy Night. Wala ang mga likhang-sining ni Manuel Baldemor! Mga black and white drowing na mistulang rubber cut ang estilo. Sa original na libro kasi, napakalaki ng ambag nito sa pagiging misteryoso at magical ng mga mundong likha ng mga kuwento.

Kapansin-pansin din ang isang pagkakamali sa salin sa huling talata ng “Ang Pinakamagandang Babae sa Isla” partikular sa pangungusap na, “Pagkuwa’y kinuha niya ang kanyang jacket at gitara, at sinamahan si Eric patungo sa bundok, kung saan naghihintay ang Tania….(28)” Ang Tania ay ang barko ng bidang si Alejandro at sa may piyer sa dagat ito naghihintay at hindi sa bundok. Heto ang original na nasa Tales for a Rainy Night: “Then he picked up his jacket and his guitar, and led Eric down the mountain, to where the Tania waited…. (19)” Naisip ko rin, mas magical nga siguro kung ang Tania ay nasa bundok talaga at sa ulap ito naglalayag!

Nang huli akong bumisita kay Ma’am Jing sa University of Santo Tomas Center for Creative Writing and Literary Studies bago magpandemya, kinuwento nila sa akin ni Ralph Semino Galan (isa ring palangga na higala) na isinasalin daw ni Chuck sa Filipino ang Tales for a Rainy Night. Binanggit ko kasi sa kanila na ito talaga ang paborito ko na libro ng mga maikling kuwento sa Ingles. Nakasabit kasi sa opisina ni Ma’am Jing ang ilang black and white drowings ni Baldemor na naging dibuho ng mga kuwento sa libro.

Nag-volunteer ako kay Ma’am Jing na isasalin ko rin ito sa Hiligaynon. Hiligaynon ang naisip ko noon kasi nababagay ito sa eleganteng wika ng Tales for a Rainy Night. Pero habang binabasa ko ang salin ni Chuck, naisip ko, sa Kinaray-a ko na ito isasalin.

Kailangan ko nang umpisahan ang pagsasaling ito—

Pebrero kato kag tag-irinit rën gid sa siyudad. Pero sa bahël nga balay, nga naharunan kang mga kahoy kang mga prutas kag napalibutan kang taramnanan kang paray, baskëg man gihapon ang hëyëp kang mabugnaw nga hangin halin sa Sierra Madre. Amihan. Mahinay nga ginsambit ni Soledad ang dyang tinaga, ginasipalan sa anang dila ang mga letra, ginasimhutan ang andang kahamot…

[Mayo 19, 2023 / Manila]

Ang big winner talaga sa The 40th National Book Awards ay walang iba kundi si Maria Karina A. Bolasco, makata at ekstraordinaryong pabliser na naglunsad sa pagiging awtor ng maraming malalaking pangalan ngayon sa malikhaing pagsulat sa Filipinas.

Ipinagkalooban si Karina ng Lifetime Achievement Award ng Manila Critics Circle at National Book Development Board. Sorpresang award ito at bago pa man mag-umpisa ang programa sa The Metropolitan Theater, habang tumitingin ako sa mga tindang libro sa ikalawang palapag, may bumulong na sa akin na bibigyan si Karina ng award. Sa tingin ko napapanahon ito lalo na’t magreretiro na siya bilang direktor ng Ateneo de Manila University Press.

Nasa kolehiyo ako noong 1990s nang magsimula akong mangarap maging isang manunulat kayâ kasabay ng pagdalo ko sa mga lektura at palihan sa malikhaing pagsulat ni Leoncio P. Deriada sa Iloilo, namimili na rin ako ng pangilan-ngilang libro kahit na limitado ang allowance. Karamihan sa mga librong binili ko ay bahagi ng Contemporary Philippine Poetry na inilathala ng Anvil Publishing na si Karina ang direktor.

Kayâ ang mga naging modelo ko sa pagsulat ng tula ay ang mga libro sa seryeng ito ng Anvil: Palipalitong Posporo ni Benilda Santos; Skin, Voices, Faces ni Danton Remoto (1991); ang baligtarang libro na Mga Tula sa Pagsulong ni Romulo P. Baquiran, Jr. at Beneath an Angry Star ni Jim Pascual Agustin (1992); at Cartography: A Collection of Poetry on Baguio (1992) ni Luisa A. Igloria na iba pa ang pangalan noon.

Ang Palipalitong Posporo ni Ma’am Beni talaga ang naging modelo ko sa pagtula pero ang pinakapaborito ko sa lahat ng binili kong libro noon ay ang Cartography ni Luisa. Naalala ko may sinulat akong tula noon na ang pamagat ay “Tagpi-tagping Tela” dahil ginagaya ko ang alliteration (na hindi ko pa alam noon na alliteration pala ang tawag dito) sa pamagat ng libro ni Ma’am Beni. Dahil sa libro no Luisa, hindi pa man ako naka-akyat ng Baguio ay nainlab na ako sa lugar na ito. Nakikita ko lamang ang Baguio noon sa mga pelikula lamang ni Sharon Cuneta.

Ang unang nagbigay naman sa akin ng tapang na sulatin ang mga bading kong tula, kuwento, at sanaysay ay ang mga libro ng tula at sanaysay ni Danton na pawang inilathala rin ng Anvil.

Ilang beses ko na ring nasabi at nasulat na ang nagbago talaga ng buhay ko bilang manunulat at ang dahilan kung bakit ako naging gay writer ay ang ang serye ng antolohiyang Ladlad na inedit nina J. Neil C. Garcia at Danton. Na muli, si Karina ang tagapaglathala. May tula na nga ako sa Ladlad II (1996) at The Best of Ladlad (2014).

Kamanghang-mangha na silang lima—sina Ma’am Beni, Luisa, Joey, Danton, at Neil ay naging mga personal kong kaibigan ilang taon matapos kong basahin at hangaan ang kanilang mga akda.

Nahalina din ako sa pagsulat ng personal na sanaysay dahil sa mga librong How Do You Know Your Pearls are Real (1991) ni Barbara C. Gonzalez at A Different Love: Being Gay in the Philippines (1993) ni Margarita Go Singco Holmes. Kayâ siguro masyadong personal at masyadong bakla kapag ang mga sanaysay ko hanggang sa ngayon.

Klasiko na rin sa Philippine Literature ang textbook na Philippine Literature: A History and Anthology (1997) nina Bienvenido Lumbera at Cynthia Nograles Lumbera. Gayundin ang Filipinos Writing: Philippine Literature from the Regions (2001) ni Bienvenido Lumbera na siyang general editor. Mga mahalagang textbook ito na inilathala ng Anvil sa pamumuno ni Karina.

Makata talaga ang una kong pagkakilala kay Karina. Nagustuhan ko ang tula niya sa antolohiyang Kung Ibig Mo: Love Poetry by Women (1993) na inedit nina Marjorie Evasco at Benilda Santos. (Hindi ako sigurado hinggil dito dahil nasa Antique ang kopya ko ng librong ito. Nakabase lamang ito sa memorya ko. Baka ibanh antolohiya kasi ang tinutukoy ko.) Kayâ alam ko na manunulat din si Karina. Maaaring ito ang dahilan kung bakit bilang publisher ng Anvil noon parang pinapaboran niya ang mga creative writer.

Kahit na hindi masyadong ngumingiti si Karina, very inspiring pa rin siya. Naalala ko na noong pinablis ng Anvil ang libro ng mga sanaysay ng paglalakbay ng kaibigan kong si Alice M. Sun-Cua na Riding Towards the Sunrise and Other Tales (2001), nang inilunsad ito sa Powerbooks sa Pasay Road sa Makati binasa ko ang salin ko sa Filipino ng isang bahagi ng isang sanaysay ni Alice. Pagkatapos kong magbasa ay nilapitan ako ni Karina at sinabihang ang galing ng salin ko at kung kailangan daw niya ng tagasalin ay sasabihan niya ako. Mahalaga sa akin ang papuring iyon dahil nagmula sa kaniya na sa tingin ko ay hindi naman masyadong matsika.

Si Karina ang tipo babae (o tao) na gusto kong maging. Yung tipong poised palagi at mukhang hindi matitinag. Yung cool lang ang temperament at kontrolado palagi ang emosyon. Hindi tulad ko na kapag masaya kitang-kita sa mukha at hahalakhak, at kapag maimbiyerna ay may tendency na manigaw o magwala.

Ilang taon ko ring nakasama sa Board ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Nakakatakot at nakakahawa ang kaniyang pagiging seryoso sa trabaho. Nang una akong maging kasapi ng UMPIL Board noong 2013, si Karina ang chair. Sa Anvil pa siya noon. Asiwa man ako noong una pero lihim ako na natutuwa at feeling privileged na “Karina” lang ang tawag ko sa kaniya.

Bilang Secretary General ng UMPIL, si Karina palagi ang maaasahan kong mag-edit ng mga citation at brief bio ng mga Gawad Balagtas awardee na inilalagay sa souvenir program. Kahit Linggo, maaari siyang i-email ng mga tekstong i-edit niya at kahit madaliang ang deadline.

Lalong naging bongga ang Ateneo de Manila University Press nang siya na ang maging direktor nito. Sa katunayan, sila na naman ang nanalong Publisher of the Year sa National Book Awards sa taong ito.

Nitong mga nakaraang taon, aktibo na rin si Karina sa pagmentor sa mga baguhang pabliser, lalo ang mga independent publisher sa tulong ng NBDB. Malaking bagay ito sa publishing industry ng bansa.

Kung tutuusin, dahil sa mga ginawa at ginagawa niya sa larangan ng paglalatha, bahagi talaga si Karina sa edukasyon ko bilang manunulat. Namulat ako bilang manunulat at guro sa husay ng mga akdang pampanitikan dahil sa mga librong inilathala niya. Malaking bahagi siya sa pagpanday sa aking taste bilang mambabasa, manunulat, at guro. At natitiyak kong hindi lamang ako ang ganito ang pakiramdam at paniniwala. Kayâ dapat lang na sa kaniyang pagreretiro ay pararangalan siya ng sambayanang Filipino.

Maraming salamat at mabuhay ka, Karina!

[Mayo 15, 2023 / Manila]